Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА - шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Жамият, яъни, шаҳар назарияси ривожланишининг маълум бир босқичи ҳақида гапиришимиз мумкин. Шаҳарсозлик ҳақидаги ғоялар ривожланишининг навбатдаги босқичи милоддан аввалги VIII—V асрларга тўғри келади. – VI аср. Мил. Қадимги Юнонистоннинг Эллинизм маданияти дунёга энг катта меъморчилик ва санъат асарларини берди. Юнонларнинг шаҳарсозлик соҳасидаги ютуқлари камроқ маълум.

Одатда Қадимги Юнонистонда шаҳарсозлик санъати Гипподамус номи билан боғлиқ (милоддан аввалги V аср). «Гипподамус тармоғи» – бу тўртбурчаклар кўчалар ва йўллар тармоғига эга шаҳарнинг мунтазам жойлашишини билдирувчи атама сўнгги 2000 йил давомида шаҳарсозлик назарияси ва амалиётига қатъий кириб келди. Гипподамус яхши талаба бўлганлиги аниқ,

«Гипподамус тармоғи»

чунки панжара кўча тизимлари ундан анча олдин ихтиро қилинган. Гипподамуснинг хизматлари шундан иборатки, у онгида аҳоли ҳаётини соддалаштириш учун аҳоли пунктларини реконструкция қилишни режалаштириш зарурлигини тасдиқлади.

Гипподамуснинг таклифларига биноан шаҳар-давлатда 10 минг фуқаро яшаши керак, улар учта синфга бўлинган: ҳунармандлар, деҳқонлар ва жангчилар. Шаҳар-давлат ҳудуди ҳам уч қисмга бўлинади – муқаддас, жамоат ва хусусий. Шаҳарларда асосий кўчалар билан бирлаштирилган асосий шаҳар маконлари шакллантирилиши керак. Гипподамус ғоялари Юнон-Форс уруши пайтида вайрон бўлган шаҳарларни тиклаш пайтида амалга оширилди.

Урук – милоддан аввалги III- минг йилликда Жанубий Месопотамияда Шумерлар ва Бобилликларнинг энг қадимий шаҳар-давлати. Евфрат дарёсининг замонавий йўналишидан шарқда ўзининг қадимий қуруқ каналида, замонавий Эс-Самава шаҳридан тахминан 30 км шарқда жойлашган. Ницер;

Бу ерда 20 га яқин шаҳар-давлатлар ташкил топди. Шаҳар таркибига баланд поғонали Зиккурат шаклидаги Маъбад мажмуаси, ҳукмдорлар саройи, аҳолининг пойдеворли уйлари, шунингдек боғлар ва ерларнинг қўшни ҳудудлари киритилган.

Биринчи шаҳарлар одамларнинг тасаввурларини шунчалик ҳайратда қолдирдики, уларнинг яратилиши худоларга тегишли эди.

Урдаги Зиккурат

Урдаги Зиккуратнинг сақланиб қолган қолдиқлари Шумер шаҳарларидаги ушбу таниқли иншоотларнинг ҳажми ва характери тўғрисида фикр беради.

Зиккурат бир-бирининг устига кўтарилган учта минорадан иборат бўлиб, зинапоялар билан боғланган террасларни ташкил қилган. Миноралар турли хил рангларда эди: пастки қисми битум билан ишланган қора, ўртаси қизил, куйган ғиштнинг ранги ва юқори оқ рангда эди.

Сўнгги минора устида «худонинг турар жойи» – маросимлари бўлиб ўтган ва астрономик кузатувлар ўтказилган сирланган ғиштлардан қурилган устки бино қад кўтарган. XXII—XXI асрларда Зиккуратнинг баландлиги милоддан аввал 21 метр эди.

Зиккурат ғояси Месопотамиянинг барча шаҳарларида кузатилган. Хитойнинг қадимий шаҳарлари Хитойда энг қадимги шаҳарлар Сариқ дарё водийсида пайдо бўлган ушбу дарё бўйида, унинг ирмоқларида ёки унга қўшни тоғли ҳудудларда, доимий равишда бир-бири билан урушиб турадиган ва вақти-вақти билан энг кучли давлат ҳукмронлиги остида бирлашган қуллар эгалик қиладиган давлатларнинг пойтахтлари ўсиб борди ва тез-тез қулаб тушди, бу айниқса суғориш иншоотларини сақлаш, эксплуатация қилинган аҳоли оммаси устидан ҳукмронликни сақлаб қолиш зарурати билан талаб қилинган эди ва кўчманчилар ҳужумларидан ҳимоя.

Ушбу пойтахтлар суғориладиган деҳқончиликни яратиш учун асосий зонада, бир-бирига нисбатан яқин жойда, у ёки бу сабабга кўра, предметли ҳудудлар устидан назоратни амалга ошириш осонроқ кўринадиган ва шаҳарнинг ривожланиши учун бошқа шароитлар мавжуд бўлиб, улар қулай деб баҳоланган.

Шу билан бирга, бошқа мамлакатларда бўлгани каби, эски пойтахтларни йўқ қилиш ва янгиларини қуриш ғайриодатий бўлмаган ва ўз-ўзидан равшан бўлиб туюлган, худди қонли ва шафқатсиз урушлар пайтида ўн минглаб одамларни йўқ қилиш ёки уларни қулга айлантириш каби пойтахт шаҳарлари ҳажми кўпинча жуда катта бўлган.

Шундай қилиб, Санянг шаҳри, дарё бўйида жойлашган император Циншиҳуади бошчилигидаги Цин давлатининг пойтахти. Вейнинг 1 миллионга яқин аҳолиси бор эди; шаҳар ташқи деворларининг периметри 100 км га етди; юз минглаб ишчилар улкан императорлик саройларини қуришда қатнашдилар.