Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА - шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Альберт Эйнштейн нисбийлик назариясини ишлаб чиқиш тажрибасига таяниб, назарий ғояларни ривожлантиришнинг худди шу хусусиятини қайд этди: «дастлабки гипотезалар ҳаётий тажрибадан узоқроқ мавҳум бўлиб бормоқда, аммо бошқа томондан, биз энг олижаноб илмий мақсадга яқинлашмоқдамиз: минимал фараз ва аксиомалар сонига асосланиб, экспериментал фактларнинг максимал сонини мантиқий чиқариб ташлаш ёрдамида қабул қилиш… биз назариётчининг хаёл суришига имкон беришимиз керак, чунки у учун мақсадга бошқа йўл умуман йўқ.

Одамлар қадимги даврлардан бери шаҳарлар тўғрисида «хаёл» қилишган, образли қилиб айтганда, «шаҳарлар қурилишидан олдин, уларнинг эртаклари ғорларда туғилган» ҳар ҳолда, шаҳарсозлик соҳасидаги назарий фаолиятнинг ёзма далиллари мингдан ортиқ йилларга эга ва «шаҳар назарияси» китобининг муаллифи олдида улкан материал қатламини ётқизган.

Асрлар қайта-қайта пайдо бўлишига, ҳар сафар янги, юқори даражадаги алмашинувга изчиллик, яхлитлик, бошқача қилиб айтганда, китобнинг тарихийлиги унинг энг муҳим фазилатларидан биридир, унда озгина бўшлиқлар мавжуд, чунки муаллиф жуда эҳтиёткорлик ва синчковлик билан шаҳар назарияси соҳасида бугунги кунда маълум бўлган ҳамма нарсани тўплаган ва текширган.

Буржуа маданий тарихчиларига антитезия сифатида, улар, одатда, ўз эътиборларини асосан ривожланган Европа халқларининг чекланган доираси меросини ўрганишга қаратдилар ва фақат шу материалга асосланиб, улар умумлашма алмашинувини қурдилар, шаҳар назарияси муаллифи ўз ишининг доирасини кенгайтирди, у шарқнинг назарий фикрини ўз ичига олади.

Умуман олганда, бугунги кунда китобда шаҳарсозлик тушунчалари дунёнинг турли бурчакларида қандай пайдо бўлганлиги ва ривожланганлиги, улар қандай курашганлиги ва ўзаро алоқада бўлганлиги, уларнинг ҳақиқий қурилиш амалиёти билан алоқалари, жамиятнинг технология тараққиёти билан ижтимоий ташкилоти билан боғлиқлиги ва бошқалар ҳақида энг тўлиқ расм берилган: … назарий қарашларнинг тарихий таҳлили муаллифга ўтмишдаги кўплаб илмий анъаналарни тўғри баҳолаш, уларда замонавий шароитларда эътиборга лойиқ бўлган нарсаларни кўриш имкониятларни яратишга имкон берди.

Шаҳар назарияси меъмор ижодкорлигининг муҳим шарти сифатида китобда аниқ намоён бўлади, бу унга турли хил талабларда навигация қилиш имкониятини беради ва унинг табиати ва шароитларига жамиятнинг дунёқарашини акс эттиради.

Китобга мурожаат қилган ўқувчи. Шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш йўлини излаш учун жуда кўп таниш ва таниқли фактларни топади. Бу табиий, чунки умумлаштирувчи асарлар ҳар доим кўп ўрганилган ва нашр этилган материалларни ўз ичига олади.

Аммо, агар сиз маълум бўлган муаммоларга бағишланган китобнинг бобларини диққат билан ўқиб чиқсангиз, унда муаллиф деярли ҳамма жойда эски ғояларимизни янги, илгари номаълум фактлар билан тўлдиришини англаш осон, бу нафақат шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш суратини янада аниқроқ, балки баъзи бир кўринишда аниқланган қарашлар бутунлай бошқача кўринишда кўринади

Муаллифнинг хизматлари шундан иборатки, шаҳарсозлик ғояларининг туғилиши китобда воқеаларнинг тасодифий ўзгариши билан эмас, балки ҳаётнинг ўзи белгилаб берган шаҳарсозлик назарияларининг тарихий ривожланишининг мантиқий ва зарурий натижаси сифатида, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ўзгариши, ишончли тарзда кўрсатилади.

Шаҳар кўплаб илмий фанларни ўрганиш объекти бўлган ва ҳисобланади, чунки унда инсон ҳаётининг барча соҳалари йўналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. Қадим замонлардан бери шаҳар тарих ва маданиятнинг диққат марказида бўлган.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг кўп ўлчовлилиги урбанизмнинг биринчи ўзига хос хусусияти. Шаҳар экология, иқтисодиёт, кундалик ҳаёт, сўл ижтимоий жараёнлар ва бошқа кўп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, ўзларининг касбий қизиқишларига қараб, шаҳар ҳаётининг турли жиҳатларига эътибор беришади, аммо шаҳарда анча вақтдан бери қатнашган ҳар бир кишининг қизиқишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.

Шаҳар, ўз табиатига кўра, турли хил масалалар билан шуғулланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур қилади». Ва бу шаҳар тушунчалари тобора кўпроқ социологик характерга эга бўлиб бормоқда: шаҳар келажакда аҳоли яшаш ва ишлаб чиқариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмоқда, унинг муҳим хусусияти бу интеграция барқарорлик ва тартибни сақлашнинг ўзига хос механизмларига эга бўлган ягона ўз-ўзини ривожлантирадиган тизимга ҳаётнинг ҳар хил турлари.