Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА - шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби – шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.

Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб – тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.

Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.

Шаҳар ҳақидаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти – бу баҳолашларнинг субъективлиги, умуман шаҳар ҳаётини ва хусусан унинг индивидуал ҳодисаларини талқин қилишдир.

Юқорида келтирилган ҳолатлар бунинг объектив сабаби ҳисобланади. Aммо муҳимроқ сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: шаҳарга фақат объектив ва бефарқ муносабатда бўлиш мумкин эмас («ғазаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ҳар кимнинг ўз шаҳри бор, атроф муҳитни яшаш муҳитини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.

Бундай ҳолда, тадқиқотчи бевосита ўрганиш мавзусига шўнғийди ва унинг ҳукмларининг объективлигини аниқлаш учун матннинг аксиоматик биноларини қўшимча таҳлил қилиш талаб этилади (учбурчак процедуралари – феноменологик социологияда). Бошқача қилиб айтганда, урбанистларнинг ҳукмлари кўпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида қабул қилинган ёки кенг тарқалган тушунчаларни тилга таржима қилишда, ишлатилган тушунчаларни талқин қилишда қўшимча изоҳлашга муҳтож.

Шаҳаршуносликнинг анъанавий тили муаммоси шаҳар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, қуйида биз шаҳарни ўрганишда ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга тўхталамиз.

Шаҳарни ўрганиш муаммоларини муҳокама қилиш. Шаҳаршунослар турли йўналишларда шаҳарнинг тузилиши ва унинг алоҳида қуйи тизимлари, шаҳарларда содир бўлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), шаҳар ҳаётининг индивидуал ҳодисалари тўғрисида катта ва қизиқарли материал тўпладилар.

Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Шаҳаршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: шаҳарни аниқлаш учун асос, тизимнинг пайдо бўлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари шаҳар ва унинг индивидуал ҳодисалари; яшаш жойи сифатида шаҳарнинг тузилиши ва хусусиятлари; шаҳарнинг ўзаро таъсир доираси сифатида ўзига хослиги; шаҳар турмуш тарзининг хусусиятлари; шаҳарнинг моҳияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима қилади шаҳар, унинг мақсади ва маъноси нима?

Муаллиф томонидан ушбу китобда юқорида кўтарилган масалаларни умумлаштирилган ҳолда «Мулоҳаза: шаҳар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат қилинди.

Қадимги дунё шаҳарларнинг пайдо бўлиши ибтидоий коммунализмдан қулларга эгалик қилиш тизимига ўтиш даврига тегишли бўлиб, бу жараёнда қишлоқ хўжалиги меҳнати билан шуғулланадиган аҳоли массасидан пайдо бўлаётган эксплуататор синфларнинг турли қатламлари (давлат ҳокимияти вакиллари, руҳонийлар, йирик ер эгалари, савдогарлар) ажралиб турадиган ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши билан боғлиқ ва ҳунармандларнинг катта сони археологик қазишмалар кўрсатганидек, ҳаракатсиз ер эгаларининг биринчи муҳим манзилгоҳлари милоддан аввалги 12—9 минг йилликларда пайдо бўлган.