Людміла Хмяльніцкая: Гісторык з Віцебска [жыццяпіс Аляксея Сапунова]

Навучанне ў гімназіі доўжылася сем гадоў. Пад час вучобы Аляксея ў шостым класе ў яго, відаць, памёр бацька, у выніку чаго сям’ю Сапуновых напаткалі цяжкасці матэрыяльнага характару. Пастановай педагагічнага савета ад 11 верасня 1867 г. Аляксею ў ліку іншых «малазабяспечаных вучняў гімназіі» было вырашана аказаць дапамогу ў памеры 15 рублёў[12]. Аднак матэрыяльнае становішча сям’і працягвала быць такім цяжкім, што ў належны тэрмін не былі ўнесены грошы за навучанне Аляксея. Таму педсавет на сваім пасяджэнні 25 лістапада 1867 г. пастанавіў выключыць з гімназіі «вучня VI класа Сапунова Аляксея»[13]. Відаць, грошы на аплату за навучанне пазней усё ж знайшліся, бо Аляксей працягваў займацца ў губернскай гімназіі. Праўда, пастановамі педсавета на працягу канца 1867 — вясны 1869 г. яму як «малазабяспечанаму вучню» яшчэ не аднойчы выдаткоўваліся стыпендыі і грашовыя дапамогі ў памеры 15, 20 або 50 рублёў[14]. З кастрычніка 1868 г. «вучню сёмага класа А.Сапунову» было дазволена займацца выкладаннем у прыватных дамах, што таксама давала магчымасць нейкім чынам вырашыць матэрыяльныя праблемы[15].

Хто ж выкладаў у Віцебскай гімназіі пад час навучання ў ёй Аляксея Сапунова? Варта адзначыць, што ў гэты час тут працавалі вядомыя для сваёй эпохі асобы. З 1866 да 1867 г. выкладчыкам малявання, чарчэння і чыстапісання ў гімназіі быў жывапісец Іван Трутнеў, які, з’ехаўшы з Віцебска, заснаваў у Вільні вядомую малявальную школу[16]. На працягу 1865—1873 г. тут працаваў Павел Шэйн, знаны беларускі і рускі фалькларыст. Ён выкладаў гімназістам нямецкую мову, аднак ніякіх звестак пра ўзаемаадносіны Сапунова з вядомым этнографам мы не маем.

Што ж тычыцца гісторыі, то за гады навучання ў Віцебскай губернскай гімназіі Аляксей Сапуноў не набыў ні пэўных ведаў па гісторыі роднага краю, ні цікавасці да пытанняў мясцовай даўніны. Як ён прызнаваўся пазней, «ні ў гімназіі, ні ва універсітэце не чуў я пра Беларусь, быццам яе і на свеце не было. У гімназіі я вучыўся па геаграфіі Абадоўскага, дзе замест Чарнагорыі значылася Мантэнегра, замест старажытнарускага Халма — польскі Хелм і г.д., і г.д. Па гісторыі мы добра ведалі ўсіх Людвікаў, усіх Генрыхаў, усіх Карлаў, аднак зусім нічога не ведалі не толькі пра Беларусь, аднак і ўвогуле пра славян, а калі <���…> у падручніку і траплялася нешта пра гэта, то заўсёды бязлітасна выкрэслівалася выкладчыкам як неістотнае»[17].

Віцебскую гімназію Аляксей Сапуноў скончыў у 1869 г. Нягледзячы на не надта добрыя адзнакі ў атэстаце абітурыента, педагагічны савет на сваім пасяджэнні 23 чэрвеня 1869 г. вырашыў «мець на ўвазе» Сапунова «пры вызваленні скончыўшых курс вучняў за слуханне лекцый ва універсітэце», а таксама хадайнічаць перад папячыцелем акругі аб наданні яму пасля паступлення ва універсітэт «стыпендыі Віленскай навучальнай акругі, якая прызначаецца для выхаванцаў гімназій Паўночна–Заходняга краю»[18]. Гэта азначала, што ў выпадку паспяховай здачы экзаменаў Аляксей Сапуноў мог стаць казённакоштным студэнтам.

[1] Сярод іх быў і беларускі паэт Элегі Францішак Карафа–Корбут (псеўданім Вуль), што пакінуў горад разам з жонкай, бацькам, маці і малодшым братам Вільгельмам, вучнем пятага класа Віцебскай гімназіі. Пра гэта гл. у кн.: Пачынальнікі. Укладальнік Г.Кісялёў. Мінск, 1977. С.262—264; 368—376.

[2] Сапунов А.П. Историческая записка 75–летия Витебской гимназии. Витебск, 1884. С.72—73; 161—162.

[3] ВАКМ, КП 7285 (1).

[4] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.186, арк. 4; 24 адв.; 46 адв.

[5] ВАКМ, КП 7285 (3).

[6] Тамсама.

[7] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.208, арк. 71—72; 91.

[8] ВАКМ, КП 7285 (3).

[9] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.194, арк. 65.

[10] ВАКМ, КП 7295/14, арк.9.

[11] Тамсама, арк.10.

[12] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.207, арк.52.

[13] Тамсама, арк.66.

[14] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.207, арк.72 адв.; спр.210, арк.32, 38 адв.; спр.216, арк.8 адв.

[15] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.210, арк.36—36 адв.

[16] Сапунов А.П. Историческая записка 75–летия Витебской гимназии. С.120.

[17] ВАКМ, КП 7295/14, арк.23.

[18] НГАБ, ф.2554, воп.1, спр.212, арк.82 адв.; спр.216, арк.22—22 адв.

У другой палове ХIХ ст. дзеці так званых разначынцаў — «людзей рознага чыну і звання», да ліку якіх належалі выхадцы з розных саслоўяў (купецтва, духавенства, мяшчанства, дробнага чынавенства і г.д.), ехалі па вышэйшую навуку пераважна ў больш дэмакратычны Маскоўскі універсітэт, на розных факультэтах якога працавалі і выкладчыкі–разначынцы. Найбольшай прыхільнасцю ў разначынцаў карысталіся медыцынскі, матэматычны і філалагічны факультэты. У моду пачала ўваходзіць рэальная адукацыя, а вывучэнне старажытных моваў (лацінскай і грэцкай) лічылася ўжо з’явай рэтраграднай.