Іван Саверчанка - 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

Ад пачатку Другой сусветнай вайны савецкія спецслужбы пачалі ствараць на тэрыторыі Беларусі сакрэтныя базы для магчымага вядзення партызанскай барацьбы, на якіх захоўваліся зброя, медыкаменты, харчаванне. З акупацыяй Беларусі гэтыя базы сталі цэнтрамі партызанскіх групаў і аддзелаў (атрадаў) НКГБ, асноўнымі задачамі якіх былі дэзарганізацыя работы варожага тылу, знішчэнне ў тыле жывой сілы праціўніка, разведка і контрразведка, а таксама «вядзенне палітыка-растлумачальных мерапрыемстваў» сярод ворага і насельніцтва. Увосень 1941 — увесну 1942 года па ўсёй Беларусі дзейнічалі (паводле афіцыйных звестак) 16 аддзелаў НКГБ. Найбольш вядомыя з камандзіраў спецаддзелаў — К.Арлоўскі і С.Ваўпшасаў.

Як правіла, чэкісцкія аддзелы былі невялікія і мабільныя. Дзейнасць іх распаўсюджвалася на вялізныя тэрыторыі: так, аддзел «Вторые» кантраляваў Быхаўскі, Бялыніцкі, Касцюковіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Прапойскі, Кармянскі, Рэчыцкі, Рагачоўскі, Брагінскі, Васілевіцкі, Калінкавіцкі, Хойніцкі і Палескі раёны; аддзел «Ходоки» дзейнічаў у Гомельскай, Брэсцкай, Чарнігаўскай, Сумскай, Жытомірскай і Валынскай абласцях.

Дыверсійная дзейнасць савецкіх спецслужбаў мела на мэце справакаваць меры ў адказ з боку акупантаў. І сапраўды, акцыі чэкістаў спрычыняліся да карных экспедыцый немцаў супраць мірных беларускіх жыхароў. А карныя аперацыі, у сваю чаргу, выклікалі пратэст насельніцтва, шмат каго вымушалі ісці ў партызаны. Усё гэта, па прынцыпе «снежнага камяка», ператварала партызанскі рух у масавы.

У мэтах лепшай падрыхтоўкі партызанскага руху ЦК КП(б)Б супольна з камандаваннем Заходняга фронту ў сярэдзіне ліпеня 1941 года арганізавалі Вучэбна-аперацыйны цэнтар, дзе ў навучанні будучых партызанаў актыўны ўдзел бралі работнікі НКГБ.

Чэкісты разам з падпольшчыкамі і партызанамі праводзілі тэрарыстычныя акты супраць буйных прадстаўнікоў акупацыйных уладаў, збіралі разведвальныя дадзеныя. Акрамя таго, яны вялі ўлік «предателей и врагов Советской Отчизны», перадусім супрацоўнікаў створанай немцамі мясцовай цывільнай адміністрацыі, якіх каралі смерцю разам з сем'ямі, не шкадуючы ні старых, ні жанчын, ні дзяцей. Удзел інтэлігенцыі ў арганізацыі беларускага школьніцтва, культурнай працы і нават выкананне сялянамі накладзеных на іх акупацыйнай уладай абавязкаў па здачы сельгаспрадукцыі таксама трактаваліся як «измена Советской Родине».

У 1942–1944 гадах НКГБ былі закінутыя дзесяткі групаў, якія акрамя выканання спецыяльных задач павінны былі разам з падпольнымі органамі займацца арганізацыяй партызанскага руху. У складзе партызанскіх аддзелаў, брыгад, злучэнняў, паводле звестак Беларускага штаба партызанскага руху, змагаліся больш за 1850 чэкістаў, з якіх 26 былі камандзірамі і камісарамі аддзелаў і брыгад, 12 — начальнікамі штабоў, больш за 70 уваходзілі ў склад абкамаў, гаркамаў, міжрайкамаў і райкамаў КП(б)Б. Да лета 1944 года ў разведцы і контрразведцы партызанскіх аддзелаў Беларусі працавалі больш за 560 камуністаў-чэкістаў. Яны не давалі разваліцца партызанскаму руху знутры, бо звычайнымі з'явамі тады былі марадзёрства, рабаўніцтва ды іншыя злачынствы партызанаў супраць мірнага насельніцтва.

Армія Краёва была створаная загадам польскага эміграцыйнага ўрада ў Лондане 14 лютага 1942 года. Дзейнасць яе падпарадкоўвалася задачы аднаўлення Польскай дзяржавы ў даваенных межах, г. зн. разам з Заходняй Беларусяй. У розныя перыяды акупацыі Армія Краёва выступала то супраць немцаў і «чырвоных», то на баку іх (гэтак жа вагалася стаўленне да яе нямецкіх акупантаў і савецкага падполля). Фактычна была абраная тактыка збірання сілаў і чакання «адпаведнага моманту».

У 1942 годзе савецкія і польскія партызаны захоўвалі нейтралітэт, супольныя ж акцыі былі рэдкія і абарончыя — супраць карных экспедыцый немцаў, супраць іх гарнізонаў у партызанскіх зонах і г.д. Сітуацыя змянілася пасля загаду Цэнтральнага штаба партызанскага руху 22 чэрвеня 1943 года (за подпісам П.Панамарэнкі), які прадугледжваў ліквідацыю палякаў у савецкіх партызанскіх аддзелах, разрыў супрацоўніцтва з Арміяй Краёвай і раззбраенне яе фармаванняў на тэрыторыі Заходняй Беларусі. У 1943–1944 гадах адбываліся баі паміж савецкімі і польскімі партызанамі на Нёмане, пад Ашмянамі, каля Нарачы і Браслаўскіх азёраў. З свайго боку Галоўнае камандаванне Арміі Краёвай у Варшаве таксама забараніла супрацоўніцтва з «саветамі», але ніколі не было загаду нападаць першымі.