Іван Саверчанка - 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

Канчатковае знішчэнне беларускага культурнага асяродку ў Вільні адбылося адразу пасля вайны. Летувіскі ўрад у асобе міністра асветы Ю.Жугжды не дазволіў адчыніць тут ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся А.Станкевіч ды іншыя беларускія дзеячы. Былі ліквідаваныя беларуская гімназія, настаўніцкая семінарыя, славуты музей імя І.Луцкевіча. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсій супраць нашай інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем'і падпалі пад арышты і дэпартацыю.

Па ўзгадненні з Масквой і Варшавай замест беларускіх школаў пачалі насаджацца польскія і расейскія, было наладжанае выданне газеты «Чырвоны штандар» на польскай мове. Як і раней, польскія ксяндзы стараліся ўбіць у галовы беларусам-каталікам, што ўзапраўды яны палякі. У гэтым былі зацікаўленыя і летувіскія ўлады. Яны, відаць, не бачылі іншага шляху дэнацыяналізацыі беларусаў Віленшчыны, бо разумелі, што перавярнуць іх на жамойтаў досыць праблематычна.

Тым не менш, маючы на мэце змяніць дэмаграфічную сітуацыю на сваю карысць, яны імкнуліся накінуць на беларусаў хоць бы сваю вонкавую абалонку: дзе толькі магчыма, запісвалі іх жамойтамі, перакручвалі імёны і прозвішчы на свой капыл (Міцкявічус замест Міцкевіч, Васіляўскас замест Васілеўскі, Астраўскайтэ замест Астроўская, Жвірбліс замест Верабей і г.д.). Адначасова праводзілася масавае перасяленне ў Вільню сялянаў з этнічнай Летувы. На працягу толькі 1944–1946 годоў сюды прыбыло блізу 100 тысяч новых жыхароў.

Праводзілася татальная летувізацыя тапанімікі Вільні і Віленскага краю (Меднікі сталі Мядзінінкай, Свянцяны — Швянчоніс, Салечнікі — Шальчынінкай, Вострая Брама — Аўшрас і г.д.).

Такім чынам Вільня набыла нязвыклае для сябе аблічча, упершыню за сваю шматсотгадовую гісторыю стаўшы жамойцкім горадам.

Пра ўдзел нашых суайчыннікаў у барацьбе з фашызмам у 1941–1945 гадах на савецка-нямецкім фронце, а тым больш у партызанскіх аддзелах і ў падполлі напісана ўжо даволі шмат. Але Другая сусветная вайна для беларусаў пачалася намнога раней, яшчэ 1 верасня 1939 года, калі немцы напалі на Польшчу. У тым часе, як вядома, Заходняя Беларусь знаходзілася ў складзе Польскай дзяржавы. Больш за 100 тысяч беларусаў, якія праходзілі службу ў польскім войску, прынялі на сябе разам з палякамі ўдар германскай вайсковай машыны.

Ахвярна змагаліся адрэзаныя ў першыя дні вайны абаронцы Вэстэрплятэ і Гданска. Даволі доўга стаяла непрыступнай Берасцейская цытадэль (Брэсцкая крэпасць). Жорсткія баі праходзілі ў раёне Радама, а паміж Віслай і яе прытокай Бзурай разыгралася, паводле ацэнкі нямецкіх гісторыкаў, «найбуйнейшая бітва за Польшчу». Вялікую мужнасць у часе абароны Варшавы праявіў легендарны Станіслаў Булак-Булаховіч, які, аператыўна сфармаваўшы аддзел з 300 дабраахвотнікаў, на працягу трох тыдняў стрымліваў танкавыя атакі. Тысячы нашых суайчыннікаў загінулі за 35 дзён зацятага змагання з ворагам.

У 1942 годзе вельмі шмат беларусаў, якія знаходзіліся ў канцэнтрацыйных лагерах СССР, запісаліся ў армію польскага генерала Андэрса, сфармаваную паводле пагаднення з савецкім кіраўніцтвам. Гэтая армія, а таксама другі корпус Андэрса, 1-я Панцырная дывізія, Брыгада парашутыстаў ды іншыя польскія фармаванні ваявалі на Заходнім тэатры вайны. Беларусаў у іх, паводле сама сціплых падлікаў, было больш за 30 000 чалавек, і сярод іх — шмат афіцэраў, у тым ліку такія вядомыя генералы, як Я.Верабей, М.Кукель, Н.Сулік.

Нашы суайчыннікі ўдзельнічалі ў баявых аперацыях у Бельгіі і Нарвегіі, Італіі і Паўночнай Афрыцы. Шмат беларусаў змагаліся ў французскім Руху Супраціву, у Гарыбальдзійскіх брыгадах.

Несмяротную славу здабылі нашы ваяры ў жорсткай бітве за Монтэ-Касіна. На працягу паўгода амерыканскія, ангельскія, новазеландскія, французскія і канадскія часціны па чарзе спрабавалі захапіць гэты старадаўны кляштар з глыбока эшаланаванай абаронаю, размешчаны на непрыступнай скале пры дарозе ў Рым. І толькі ў траўні 1944 года, дзякуючы мужнасці і адвазе жаўнераў Другога корпуса Андэрса, асабліва 5-й Крэсовай пяхотнай дывізіі, бальшыню якой складалі беларусы, Монтэ-Касіна быў узяты. Нямала прыкладаў гераізму і самаахвярнасці ў гэтай бітве паказалі беларускія хлопцы, і сярод іх — Рыгор Буслак, які цаною свайго жыцця праклаў баявым сябрам дарогу праз міннае поле.

Усё гэта яскрава сведчыць пра той вялікі ўклад, які ўнеслі нашыя бацькі і дзяды ў перамогу над фашызмам.