Марк Антонин - Роздумы

Школа стоікаў пасрэдна выводзілася ад слаўнага філёзафа Сакратаса, вучнем якога быў Антыстэнэс.

Стоіцызм быў (і сягоньня яшчэ ёсьць) найболей уплывовым філязафічным паглядам у пэрыядзе ўзьніканьня хрысьціянства. Стоікі ў сузгоднасьці з клясычным паглядам філязафічным грэкаў, асабліва зьвярталі ўвагу на этыку, як на галоўную галіну навукі. Яны гэтаксама пашыралі тэорыю лёгікі і навуку пра натуру з мэтаю распрацаваньня асноваў для этычных дактрынаў. Яны ўтрымлівалі, што ўся рэчаіснасьць ёсьць матэрыяльная, але што існая матэрыя, якая астаецца пасыўнаю, павінна быць адрозьніваная ад ажыўленага або актыўнага прынцыпу.

Стоікі падтрымлівалі дэфініцыю Бога, як «рацыянальны дух, які сам ня мае аніякае хвормы, аднак пранікае ўсе рэчы». Адным зь іхных шматлікіх доказаў Ягонага існаваньня была сузгоднасьць. Сузгоднасьць у тым, што чалавек мае ў сабе схільнасьць верыць у Бога; агульна людзкая вера ў Бога сьведчыць на карысьць гэтае схільнасьці або загадзя выступаючага пераконаньня; не дапускаць гэтага — значыць параліжаваць розум; з другое стараны, карыстацца гэтым — значыць верыць у Бога.

Паводля іхнага пагляду, душа чалавека зьяўляецца выражэньнем боскага розуму. «Жыць у сузгоднасьці з натураю» = «жыць у сузгоднасьці з розумам», уважалі яны, — зьяўляецца жыць у сузгоднасьці з божым сусьветным парадкам. Тут выступае важнасьць натуральнага права. Важнасьць гэтага пазытыўнага кіраўніцтва можа быць спасьцярожнаю, як частка, якую стоіцызм згуляў у разьвіцьці тэорыі натуральнага права, якое займела гэтак сільны ўплыў на рымскае правадаўства.

Аснова стоіцкае этыкі зьяўляецца прынцыпам, калісьці агалошанага філёзафамі, што дабро чалавека не ляжыць навонкі яго, але знаходзіцца ў стане ягонае душы, у мудрасьці і паўстрыманьні, што чыніць чалавека свабодным ад цярпеньняў і жаданьняў, якія ўносяць закалот у штодзеннае жыцьцё. Чатыры аснаўныя мужнасьці стоіцкае філязофіі зьяўляюцца: мудрасьць, стойкасьць, справядлівасьць і паўстрыманьне, якія выводзяцца проста з навукі грэцкага філёзафа Плятона.

Стоікі ўтрымлівалі, што вонкавыя розьніцы між людзьмі, як напрыклад, ступеня займанае пазыцыі ў жыцьці і багацьце, ня могуць мець важнасьці ў сацыяльным жыцьці. І гэтым характэрны факт астаецца, што задоўга перад нашаю эраю, паняцьці свабоды, братэрства і роўнасьці, былі ўжо агалошаны людзкасьцю.

У межах гэтае нешматслоўнае, але глыбокае ў сваім зьмесьце навукі стоікаў, Роздумы М.Аўрэліюса даюць глыбейшы ўгляд, зразумець, чым быў стоіцызм на пераломе нашага часулічэньня.

Чытаючы Роздумы М.Аўрэліюса, выступае ў нашым часе пытаньне суадносінаў аўтара да хрысьціянства, якое ў пару пісаньня Роздумаў, у рымскай імпэрыі было ў розным часе з розным насіленьнем прасьледавана. Вельмі магчыма, што факт гэты трэба аднесьці да наяўнасьці існаваньня бар'еры паміж філязафічнымі плынямі таго часу і пачынаючым хрысьціянствам, і гэтаю бар'ераю было незразуменьне па абедзьвюх сторанах. Даходзіў да гэтага мамэнт чыста палітычны.

Рымская інтэлігэнцыя наагул была ачытанаю і абазнанаю з філязафічнаю спадчынаю старажытных грэкаў; яна ўмела думаць абстрактна і дыскутаваць найболей важныя пытаньні, якія ў той ці іншай меры закраналі агульна людзкае жыцьцё.

Тыпічным прыкладам гэтага можа быць павязаньне дачыненьняў рымска-юдэйскіх. На арэну выступае асоба зь імем Понціюс Пілатус, рымскі пракуратар у Юдэі ў гадох 26–36. Ён ведамым пераважна з прычыны ягонага сувязку з судом і выкананьнем сьмяротнага прысуду над Ісусам з Назарэту, абвінавачанага жыдамі ў богазьняважаньні і адступніцтве ад традыцыйнае веры бацькоў. Ягоная вінаватасьць у гэтым судовым працэсе дыскутуецца праз доўгія стагодзьдзі і некаторымі людзьмі яшчэ сягоньня. Для нас найболей вымоўнай ёсьць сустрэча Пілата з Хрыстом, аб чым даведваемся зь эвангеляў. Кароткая канвэрсацыя, як падае нам эвангеліст Ян, ёсьць вельмі характэрнаю для нашае тэмы, якая ў кульмінацыйным сваім пункце гучыць:

Пілат сказаў яму:

— Дык ты кароль?

Ісус адказаў:

— Ты кажаш, што я кароль. Дзеля гэтае мэты я радзіўся, і затым прыйшоў на сьвет, каб выявіць праўду.

Пілат кажа яму:

— Што ёсьць праўда?

Сягоньня мы ведаем болей пра рымлянаў, пра жыдоў, пра Ісуса з Назарэту, пра хрысьціянства і, магчыма, пра праўду, пра якую ішла гутарка паміж абвінавачаным і рымскім прэторам.

Рымляне са сваім культурным даробкам і распрацаваным правам мелі добрую нагоду пазнаць большыя і меншыя народы, якія ўваходзілі ў склад іхнае вялікае імпэрыі. Рымскія ўлады наагул былі талерантнымі ў сэнсе рэлігійным, як і звычаёвага права на дадзенай тэрыторыі. Меншыя і большыя бунты ня былі нічым новым для Пілата, але на Юдэю ў Рыме глядзелі як на асаблівы край зь ягоным народам, законам і вераю. І, калі цяперака прывялі да яго яшчэ аднаго, якога абвінавачвалі ў нечым і дамагаліся сьмерці, магчыма прыпомніліся яму выпадкі зь мінуўшчыны: з Сакратасам, з Анаксагорасам і шмат іншымі філёзафамі, якія з прычыны іхнае лёкальнае веры не маглі знайсьці супольнага слова са сваім асяродзьдзем.