Гульназ Шайхи - Сыналганнар – сынатмый

Бу вакыттан бирле инде шактый вакыт узган. Бүген Үрүмчедә татар мәктәбе дә, татар мәчетенең имамы да юк. Татар тыкрыгы дип аталган бер урам гына бар. Яшь буын инде ана телен дә белми дәрәҗәсендә. Үз вакытында татар телендә белем алганнар арасында кемнәр, нинди генә һөнәр ияләре юк. Мәсәлән, бик күп гыйльми дәрәҗәләргә ия булган профессор Әкбәр Вәли, татар оешмасы җитәкчесе, унбиш ел метерология институты директоры булып эшләгән Илчи Сәйрани, телләр белгече Илдан Исхаков, Милләтләр хезмәте министрлыгында эшләүче Мәлик Чанышев һ. б.

Үрүмчедә шәһәр белән танышырга да, кибетләрдә, базарда йөрергә дә туры килде. Андагы кытай товарлары безнең базардагы һәм кибетләрдәгедән бер дә аерылмый. Бары тик бәясе генә югарырак. Шәһәр пычрак, халык күп. Ә Үрүмченең уйгурлар яши торган җирендә нур бар кебек. Әллә каян мәчетләре балкып тора. Уйгурларның мәчете татарларныкыннан тышкы кыяфәте белән аерылып тора. Анда милли бизәкләр сизелә.

Кытай иленең бер шәһәре һәм бер авылы белән якыннан танышып, «кем кая туган, шунда торсын» дигән фикергә килеп, кабат юлга кузгалдык. Бу юлы Казахстан башкаласы Алма-Атага.

Татарстанның халык артисты Фердинанд Сәләхов, юлда йөргәндә, гел кызыклы хәлләргә, маҗараларга очрап кына тора. Узган елда Сахалинга татар оешмасы оештырырга киткәч, һава шартлары начар булу сәбәпле, самолёт очмыйча, ул атна буе аэропортта утырды. Февраль ахырында Төмән өлкәсенең Тубыл шәһәрендә менә ун ел инде эшләп килүче «Себер иле» татар тапшыруының юбилей тантанасына Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе Ринат Закиров: «Фердинанд Сәләхов белән бергә барырсыз. Татар дөньясы аның җырлавын ярата, үзен хөрмәт итә. Сахалиннан да «бездәге татарларны уятты, рәхмәт аңа» дигән хатлар бүген дә килә», – дигәч, мин тагын ниләргә юлыгырбыз икән дип уйлап куйган идем аны…

Маҗаралар тимер юл вокзалында ук башланды. Вагон начальнигы билетлар белән бергә документларны да карый башлагач, Фердинандның үзе белән паспорты булмавы ачыкланды. Поезд начальнигы аның машина йөрү таныклыгын карагач, юлаучының халык артисты булуын аңлатып торасы булмады. Командировкага баруын әйткәч, ул рөхсәт бирде. Шулай итеп, без поездга кереп урнаштык. Вагон иске, чисталыгы да әллә ни мактанырлык түгел. Шунысы әйбәт булды: купеда без өч кенә пассажир булып чыктык. Күршебез – Уренгойга акча эшләргә баручы Чаллы кешесе, Владимир исемле. Алты елдан артык шулай вахта методы белән эшләп йөри икән. Ул безгә Себернең матурлыгы, табигатенең кырыслыгы турында сөйләп барды. Төньяккарак барган саен салкынайта. Екатеринбургта 28 градус чамасы булса, Төмәндә – 32, без килеп төшкәндә Тубылда 36 градус салкын иде. Төнге сәгать ике. Ә безнең Фердинандның башында кепка, өстендә юка куртка, кулында бияләе дә юк. Ярый әле, машина белән каршы алып, кунакханәгә урнаштырдылар.

Ниһаять, без борынгы тарихи җирдә – Иртеш буенда урнашкан Тубыл шәһәрендә. Биредә борын-борыннан безнең татарларыбыз яшәгән. Бүген дә милләттәшләребез шәһәрдә яшәүче халыкның өчтән бер өлешен тәшкил итәләр. Шәһәр хакимияте тарафыннан татарларга карата игътибар сизелә сизелүен, шулай да… Себер Татар милли-мәдәни үзәге шәһәр хакимияте тарафыннан финанслана. Мондый ярдәм күрүче үзәкләр Россиядә берничә генә. Тубыл татарлары оешмасының үз биналары бар. Анда китапханә, татар халкының тарихына багышланган музей урнашкан. Штатта 40 кеше исәпләнә. Алдагы елларда ул сан 120 булган. Балаларның да, өлкәннәрнең дә ансамбльләре эшләп килә. Барлык милли, дини бәйрәмнәрне үткәрәләр икән. Яңа гына «Искер» дип аталган газеталары дөнья күргән. Без юбилеен билгеләп үтәргә килгән «Себер иле» телевизион тапшыруын да әлеге үзәктә эшләүче Римма Өметбаева әзерли. Ул тапшыру Татарстанда 2004 елда «Бәллүр каләм» премиясенә лаек булган иде. Римма «Себер дәрьясы» дигән радиотапшыруларны да әзерләүче икән. Тубыл дәүләт педогогика институтында татар теле һәм әдәбияты укытучылары әзерләнә. Җитәкчеләре – Татарстанның Буа районы кызы Флёра Сафиуллина. Гомумән, 90 нчы еллардагы милли күтәрелеш инде күренмәсә дә, биредәге татарлар эшлиләр, тарихыбызны, телебезне, динебезне, милли ризыкларыбызны саклап калырга тырышалар.

Милли ризык дигәннән, «Бу ашханәнең хуҗабикәсе Гөлнур апа, Казаннан килгән кунакларны үземә алып килегез, дип чакырды», – дигәч, безне төшке ашка шунда алып киттеләр. Гөлнур Баһаветдинова – чыгышы белән Казан артыннан, Биектау районы Зур Битаман авылыннан. «Казанда «Акчарлак» рестораны каршындагы пешекчеләр әзерләү училищесын тәмамлап, Чаллы шәһәренә барып эшкә урнаштым. Тубылда нефтехимкомбинат төзелгәнен ишеткәч, ирем белән бәхет эзләп шушы якка юл тоттык. Башта Себер татарларының телен аңлый алмый аптырадым. Әле дә хәтеремдә. Зур чемоданнар, сумкалар сөйрәп, бу калага килеп төштек. Хәзер елга буена барып җитәбез дә трамвайга утырып китәбез, диләр. Көчкә күтәренеп елга буена килдек. Нинди трамвай ул?! Трамвай дигәннәре паром икән. Утырып, рәхәтләнеп еладым. Ничекләр ияләшермен икән дип курыккан идем. Ходай рәхмәте белән утыз ике ел гомер шушы шәһәрдә үткән дә киткән. Авыр вакытлары да, рәхәт чаклары да булмады түгел. Якын кешеләремне дә югалттым. Ике никахтан дүрт балам бар, Аллага шөкер. Кечкенәсе дә мәктәпкә китте инде. Олы улымны гына, армиядә бик каты кыйнап, гарип итеп кайтардылар. Хәзер шуны дәвалау артыннан йөрим. Үз эшемне башлап җибәрдем. Төрле-төрле тәмле ризыклар пешереп, халыкны сыйлыйбыз. Татарча туйлар, мәҗлесләр дә үткәрәбез. Туган як онытылмый инде ул. Гел сагынып искә алам. Авылда әнием, туганнарым яши, Аллага шөкер, хәбәрләшеп яшибез. Вакыт тапкан саен кайтып килергә тырышам», – ди Гөлнур апа. Безне ул татар милли ашлары белән сыйлады.