Ринат Мухамадиев - Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…

Р. Мөхәммәдиевнең бер төркем хикәяләрендә тәнкыйди башлангыч өстенлек итә. Әдипнең андый әсәрләре йә совет чорын, йә «кыргый капитализм» алып килгән яшәү рәвешен фашлауны максат итә. «Җавап эзлим»дә хикәяләүче сөт-каймак алырга утыз җиде тиен акчасы җитмәгән элекке укытучысын танып ала. «Кайчандыр туган тел һәм әдәбият матурлыгын танырга ярдәм иткән апаны кем шундый хәлгә калдырган?» дигән сорау аның җанын телгәли. «Кыргый атауга сәяхәт» хикәясендә чечен афәтләрен кичеп кайткан Айрат һәм Сергей кебекләрнең туган җирләрендә беркемгә кирәк булмауларын ача автор. Намуслы рәвештә эшмәкәрлек белән шөгыльләнә башлаган егетләр шәһәр җитәкчеләре йөзендә чын «мафия» белән очраша һәм туганнарын, якын дусларын югалтып, ерак җирләргә качып китәргә мәҗбүрләр. Автор әлеге система шартларында илдә гаделлек булмаячагына кат-кат инандыра.

Халыкта «ата – улны, ана кызны белми» дигән әйтем булып, ул яшәп килгән тәртипләр, гадәт-йолалар буталып бетүне аңлата. Яңа җәмгыять шартларында әхлакый кыйммәтләрнең алышынуы туганлык мөнәсәбәтләренең бозылуына китерә. Әдип «Бәлеш исе» хикәясендә ялагайлану, яхшатлы булып кылану өчен туганлык сыйфатын аяк астына салып таптаган Бәйрәмгали белән Миләүшә кебекләрне фаш итә һәм аларның эш-гамәлен ачу катыш әрнү белән сурәтли.

Язучының бөтен иҗаты милләт гаме белән сугарылган. Милли яшәеш ул туган җир, аның кешеләре, әхлакый кыйммәтләр системасы, традицияләр дәвамчанлыгы аша туган телгә, халыкның җыр-моңына килеп тоташа. Әдип өчен милләтнең һәр кешесе кыйммәт, шуңа да ул туган телен онытып та үзен татар дип санаучыларны якын итә, аларга ярдәм кулы суза. «Мәҗит абыйдан сәлам…» хикәясендә Американың Нью-Йорк шәһәре читендә яшәүче Мәҗит Гаязетдин улының гыйбрәтле язмышын күз алдына бастыра. Туган җирдән еракта да телен-моңын саклап яшәгән, күңелендә милли хис йөрткән бу кешегә хөрмәте зур аның. Аңа милләтнең бер улы дип карап, үзара ярдәмләшү юлларын эзли. Ә инде «Ай былбылым»да татарча белүчеләрне генә татар дип санап, туган телен начар белүче яисә онытканнарны кире кагучы Тайфунга капма-каршы рәвештә, татарча белмәсә дә, татар моңын тыңлаучы Америка банкирын сурәтли. Авторның карашы ачык: без – бер милләт балалары, бер-беребезне кайсы телдә сөйләшсәк тә аңларга тырышыйк. Безнең бүләр нәрсәбез юк. Бер-беребезне югалту җиңел ул, ә бер югалтканны кире кайтару бик тә авыр… Мөмкин булса әле… Шуңа да ул ерак бабасы Саттар исемле булган Сэм Сатерның татарча җыр тыңларга теләвен аңлап кабул итә. Банкирның «Нинди матур җыр… бер үк җырны, татар җырын җырладык бит без, ә… Ай былбылым… вай былбылым…» дигән сүзләрен милли үзаң, хәтта милли аң чагылышы дәрәҗәсендә кабул итә.

Шулай итеп, Р. Мөхәммәдиев үз хикәяләрендә, лирик-эмоциональ, тәнкыйди, публицистик башлангыч алымнарын иркен файдаланып, яшәешнең төрле якларын сурәтләргә алына, укучысын әхлакый һәм фәлсәфи нәтиҗәләр ясауга китерә. Әдипнең серле, аһәңле теленә, һәр сүзнең тәмен белеп, тоеп язуына сокланмый мөмкин түгел. Әсәр геройларының эш-гамәлләрен, характер сыйфатларын ачу максатында метафора булып килгән күренешләргә, ачкыч-сүзләргә, символларга мөрәҗәгать итә. Шулар аша сурәтләнгән күренешләрне бөтен тулылыгында күз алдына бастыра һәм укучысын әлеге серле әдәби дөньясына алып керә. Үз укучың булып, аның белән серләшә-бәхәсләшә алу – язучының бәхете әнә шунда. Р. Мөхәммәдиев тудырган матурлык дөньясына рәхим ит, кадерле укучы!

Ата-ана өенә кайтып керүдән дә күңеллерәк ни бар икән тагы… Капка келәсенә үрелергә өлгермисең, болдырга чыгып җиткән әни тавышын ишетәсең: «Балакаем…» Ул да булмый, бакча ягыннан кулына бер учлам кычыткан, урак тоткан әти күренә. Ул инде сабыррак, ләкин барыбер шатлыгын яшерә алмый, әни алъяпкыч итәген сыпыргалап торганда, хәл-әхвәлләрне белешеп, бер-ике сорау бирергә өлгерә. Шунда гына иркен итеп сулыш аласың: «Исән-саулар…»

Ул да түгел, итәгенә ут капкандай, әни өйгә кереп китә. Күп тә үтми, бер кочак коры утын күтәргән әти дә аның артыннан юнәлә. Күңелгә рәхәтлек иңә, әмма шул рәхәтлектә ниндидер моң да бар. Әйтеп, аңлатып бирүе мөмкин булмаган бер моң…

Ә ишегалдын тутырып тавык-чебеш кайнаша, алар өчен яшел кычытканнан да тәмлерәк әйбер юк диярсең. Йөгерә тавык, йөгерә чебеш, йөгерә каз… Олыгаеп беткән әти дә, әни дә йөгерә. Әле келәттән чыгалар, әле бакчадан, әле кар базыннан. Инде бер яшь әтәчне дә тотарга өлгергәннәр. Ишегалдын ду китереп, ак маңгайлы бозау уйнаклап ала. Аннан курыккан кош-корт, су чәчрәгәндәй, читкә сибелә.