Ринат Мухамадиев - Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…

Реалистик һәм романтик башлангычлар кушылып киткән «Сания» хикәясенең нигезенә билгеле дәүләт эшлеклесе Ринат Смаковның Сания исемле кызга булган фаҗигале, үкенечле мәхәббәте салынган. Гомере буе сөйгәненә тугрылык саклап, аның якты образын йөрәгендә йөрткән герое алдында автор баш ия. Алар мәхәббәтенең шаһиты булган башкорт җыры «Азамат» – сагыш хисен тагы да көчәйтеп, тормыш драмасын ачуга хезмәт итә.

Татар халкы ярату-яратышуны һәрвакыт яшьләрнең әдәп-әхлагы белән бәйләп бәяләгән. Буыннардан-буыннарга күчеп килгән мәхәббәт тарихлары да нәкъ менә рухи матурлык аша саф мәхәббәткә ирешү турында. Хөсрәү һәм Ширин, Таһир һәм Зөһрә, Сөһәйл һәм Гөлдерсен, Хәлил һәм Галиябану һ. б. язмышлары фаҗигаләр белән тулы булса да, әлеге мәхәббәт каһарманнары, араларына хыянәт кертмичә, тугрылык, сафлык өлгесе булып калалар. «Ачык тәрәзә» хикәясендә бүгенге яшьләрдәге үз-үзенә һәм бер-беренә карата җавапсызлыкның иң матур хисләрне дә юкка чыгаруын, бөреләнә генә башлаган мәхәббәтнең борчу гына алып килүе тасвирлана. Сөйли торган исемнәр дә шуңа ишарә итә. Альбинос һәм Альбиноза – әлеге бер үк төрле мәгънәдәге егет һәм кыз исемен пристаньда эшләүче шкипер агай аңлата: «витамин җитешмәгәнгә, үз төсен югалткан җан иясе». Бу – яшьләргә бирелгән бәя. Әдәп-әхлакны, язылмаган кануннарны оныту, инстинктлар буенча гына яшәү аларның чын асылларын югалту куркынычы алдына куйган. Егет, әлеге халәтеннән арынырга теләп, кызның ачык тәрәзәле йортын эзләп килә. Әмма «берөзлексез яңа тойгылар өермәсендә булырга күнеккән» кызны икенче бер ир-ат куенында күрүе бу омтылышны юкка чыгара. Димәк, ул да, үз «юлы»на кайтып, «агач башында посып, үзенең чираттагы корбанын көтеп утырган урман мәчесе» булып калачак. «Ачык тәрәзә», метафора буларак, кызның өеннән бигрәк, аның эчке дөньясын, биге булмаган күңел халәтен аңлата. Кызның «ачык тәрәзәсе» киләчәктә дә буш тормас – берәүләр керер, икенчеләр чыгар…

Вакыйга тәмамланмыйча кала, автор хәтта әлеге азгын яшьләргә хөкем дә чыгармый. Андыйларның яшәү рәвешен икенче хикәясендә башка яктан ача. «Фатыйма апа» хикәясе ике төрле яшәешне гаилә кыйммәтләренә ике төрле карашны тасвирлаган конфликтка нигезләнә. Гомере буе сугыштан кайтмаган ирен көтеп ялгыз яшәгән, намусына «кер түгел, тузан да кундырмаган» Фатыйма әбигә колхозга бер атнага эшкә килгән Эльмира фатирга керә. Ягымлы сөйләшүе, эчкерсезлеге, ихласлыгы белән әби аны үзенең яшь чагына охшата. Әмма кызны беренче көнне үк, ярты төн үткәч кенә, чит кешеләр машинада кайтарып куя. Бу күренеш алдагы көннәрдә дә дәвам итә. Әби, моны авыр кичерсә дә, кызның «нур сибеп» торган йөзен күргәч тынычлана. Соңгы көнне өйгә килеп кергән чит-ят кешене Эльмираның ирем дип атавын, өйдә яшь баласы булуын белгәч, Фатыйма әби аң-акылын югалткан кешедәй тораташ катып кала. Әлеге ике хикәядә дә нәтиҗә ясауны автор укучыга калдыра.

Р. Мөхәммәдиев хикәяләре арасында кешенең яшәеш фәлсәфәсен ачуга хезмәт иткән тулы бер цикл бар. Без еш кына тормыш авырлыгыннан, заман үзгәрешләреннән зарланабыз, башкаларга төртеп күрсәтәбез. Ә үзебезне… күрмибез. Җыентыктагы «Бөҗәк», «Карак», «Бәлеш исе», «Үз кешеләр», «Шамил абый» кебек әсәрләрне, төрле елларда язылган булсалар да, бернәрсә берләштерә – җылы урын, төшемле эш яисә матди байлык өчен теләсә нинди әхлакый кануннарны таптап үтәргә әзер кешеләрнең рухи түбәнлеге. «Бөҗәк» хикәясендә С. Щедрин, А. Чехов, Ф. Әмирхан, Ф. Хөсни һ. б. иҗатында урын алган көлүнең уңышлы традицияләре дәвам ителә. Әсәр совет чоры җәмгыятенә сатира буларак язылган, әмма бүген дә гаять заманча яңгырый. Бернигә дә сәләте булмаган Гаян Баянович түрәләр каршында баш иеп, ялагайлануы белән үзенең кешелек сыйфатларын җуя барса да, коллективта дәрәҗәсе үсә, арта бара. Автор аның кебек меңнәрнең яшәү рәвешен бөҗәккә тиңли. Табигатьне күзәтергә яратучы Гаян Баянович кызыклы нәтиҗәгә килә: «Бөҗәкләрнең һәркайсы… югары үрмәли икән. Ә инде җил исеп куйса, дәррәү түбән коела бөҗәкләр. Бөҗәкләрдә хикмәт бар». Әлеге фәлсәфәне тормыш принцибы итеп алган герой моңа кадәр эшләгән директорлар турында мәгълүмат язылган унике битле дәфтәрнең унберенче битенә үзен теркәп куя, ә соңгы битне ертып ала. Әмма бу вакытта арткы рәттә утырган бер егет унике битле юка дәфтәргә нидер яза башлаган була… Шул рәвешле, әлеге бюрократик системаның кабатланып торуы турында нәтиҗә ясала. Ә инде «Карак» хикәясендә үзләрен җирнең кендеге дип санаган банк хуҗасы, министр, генерал һәм депутатның кешелексез йөзләре ачыла. Үзе белән таныш булган өчен генә зур дәрәҗәгә ирешкән әлеге бәндәләр «халык ни дә, сарык көтүе ни, аермасы калмады» дип сөйләргә дә оялмыйлар. Аларга капма-каршы рәвештә музыкант һәм җырчы Ирфан сурәтләнә. Һәртөрле кимсетелүгә халык җыры белән җавап биргән «карак» кушаматлы Ирфан беренче карашка шулай ук акчага сатылган кебек тоелса да, аның чын караклардан бер башка өстен торуы ачыла. Әлеге квартет башкарган «караклар маршы» үз-үзләренә бирелгән бәя булып тора.