Ринат Мухамадиев - Юлда булу хәерле… / Лучше быть в пути…

Р. Мөхәммәдиев, чынбарлык вакыйгалары аша реализмга йөз тотса да, романтик сурәтлелектән һич тә баш тартмый. Аның истәлек-хатирәләр буларак язылган «Прәннекле төшләрем…», «Фәрештә канаты», «Күңел күзе» хикәяләре хис-кичереш тирәнлеге, геройның рухи халәтен психологик анализ ярдәмендә ачуы белән игътибарны җәлеп итә. «Прәннекле төшләрем»дә алты-җиде яшьлек малайның әтисе белән кышкы буранлы көнне Өчиле базарына сыер сатарга баруы сурәтләнә. Чынбарлык һәм малай төшендәге хыял дөньясы үзара үрелеп, тормыш кыенлыкларын салкын акыл белән үтә алган аталардан балаларга күчә барган матурлыкны күрә белү сыйфаты тормыш-көнкүреш вакыйгасында гаять җанлы итеп күз алдына бастырыла.

Җир кешесенең тормышы бервакыттада җиңелдән булмаган. Сугыштан соңгы чорда, бигрәк тә «кукурузлы» елларда яшәү аеруча авырая. «Һәртөрле кимсетелүләргә ничек каршы торырга да халык күңелендә миһербанлык орлыгын ничек саклап калырга?» дигән сорауга «Әкбәр бабай» хикәясендә җавап табабыз. Аның тамыры ата-бабадан килгән яшәү рәвешен, гореф-гадәтләрне саклауда һәм яклауда, ди автор. Әбисенә ияреп, авыз ачу мәҗлесенә баргач, җиде яшьлек малай өлкәннәрнең үзара ягымлы, ярдәмчел мөнәсәбәтләренә, ризыкка булган ихтирамына сокланып кайта. Ә инде колхоз рәисе Сафинның кукуруз арасыннан чүп үләне җыйган малайларны рәнҗетүенә, аларны яклаган Әкбәр бабайга чыбыркы белән сугуына бәйле, аның күңелендә бу кешегә карата үч алу теләге тудыра. Берникадәр вакыттан соң әлеге шикле-шөбһәле уйларына җавап булырдай хәбәр ишетә: Әкбәр бабай башкалар икеләнеп калган буранлы төндә егылып имгәнгән колхоз рәисен район хастаханәсенә илтеп, аның гомерен саклап кала. Үзенең бу адымын ул болай аңлата: «Барыбыз да бер күк астында йөрибез, ул да – кемнеңдер газиз баласы ич». Шул рәвешле, автор, акыл сатмый гына, гыйбрәтле вакыйга аша тәрбия дәресе биргән Әкбәр бабай алдында тирән хөрмәт белән баш ия.

Р. Мөхәммәдиевнең иң яхшы хикәяләреннән булган «Күңел күзе»ндә табигать сукыр итеп яраткан Зөфәрнең үзенчәлекле образы тудырыла. Әсәрдә лирик башлангыч өстенлек итә, шуңа да үзәктә кешенең күңел дөньясы, хис-кичереш байлыгы торып, аны үзгә бер моң иңләп үтә. Гармунчы һәм җырчы Зөфәрнең күпне күрүче, белүче, тоючы күңел күзенә сокланып та, әрнеп тә карый хикәяләүче. Җыр-моңга гашыйк егетнең күңелендә ярату бар, ярату яши икән. «Яраткан, ярата алган кеше кызганыч та, бәхетсез дә була алмый ул», – ди Зөфәр. Ә. Еникинең «Матурлык» хикәясендә сурәтләнгән ана белән бала арасындагы рухи матурлыкның башка шартларда һәм яңа төсмерләрдә дәвам ителүен күрәбез бу хикәядә. Маңгай күзеннән бигрәк күңел күзе булган кешенең хис-кичерешләргә бай булуын, дөнья һәм табигать матурлыгын, ярату матурлыгын тоюын искәртә автор.

Халыкның әдәп-әхлагын, иң матур менталь сыйфатларын, сагыш-моңын яклап һәм саклап торучы туган як кешеләренә әдип гомере буе рәхмәтле булып яши. Шуннан килә торган тапкырлык-җорлык, яшәеш фәлсәфәсе, җыр-моң аңа таяныч-терәк булып хезмәт итә. Язучы кешеләре белән бергә туган як табигатен, аның җәнлек-хайваннарын да сокланып сурәтли. Гомумән, кеше табигать дөньясы белән аңлашып, үзара ярдәмләшеп яшәгәндә генә, җәмгыятьтә гармония булачак дип саный ул. «Муенсалы күгәрчен», «Нәни арыслан белән ике саескан», «Алабай», «Урман карачкысы» кебек хикәяләрендә тасвирланган вакыйгалар беркемне дә битараф калдырмый. Автор, тере җан ияләренең тормышын күзәтеп, берничә мөһим нәтиҗә ясауга китерә: «кешеләрдән аермалы буларак, алар алдый, хәрәмләшә белми»; «аш атканга – аш, таш атканга – таш» белән җавап бирәләр; «табигатьнең тәртибе шундый аның, үзенә игелек кылганны бер җанвар да онытмый – иң кыргый һәм ерткыч дигәннәре дә». Әлеге хикәяләр арасында «Урман карачкысы» дигән гыйбрәтле сюжет көтелмәгән финалы һәм кеше – табигать бергәлеген бөтен тулылыгында аңларга мөмкинлек тудыруы белән аерылып тора. Хикәя герое – урман каравылчысы Нургаязның поши баласын үтергән, үзен атып яралаган браконьерга гаять үзенчәлекле әхлакый сабак бирүе – табигатьне үз иткән кешенең барлык җан ияләренә, шул исәптән кешеләргә дә булган тирән хөрмәтенең чагылышы ул.

Ярату, табигать тарафыннан бирелгән сыйфат буларак, еш кына кешенең асылын билгели. Язучының байтак геройлары мәхәббәттә сыналу үтә. Ярату һәм яраттыра белү дә бәхет чыганагы булып тора. Җыентыктагы «Мадам Анет», «Сания» һәм «Аязучан болытлы һава» хикәяләрендә ярату хисе культ дәрәҗәсенә күтәрелеп сурәтләнә. Хикәяләүче Франция башкаласы Париждан егерме чакрымдагы Изге Женева шәһәрчеге зиратында, атаклы биюче Рудольф Нуриев кабере янында Анет фон Тумен ханымны очрата. Зур булмаган әңгәмәдән аның шулай ук биюче булуы, үзенең Рудисен яратуы һәм хәзер һәр көнне каберенә чәчәк ки-терүе аңлашыла. Әлеге ханымның «Мин үземне Рудольф белән янәшә куерлык биюче идем дип әйтә алмыйм» диюендә Нуриевнең бөеклеген танып, аның таланты алдында баш июе һәм аңа булган хисләренең гаять тирәнлеге чагыла. Мадам Анетның көн саен сәгатьләр буе сөйгәне кабере янында утыруы реалистик әдәбиятта аскетлык күренеше дип бәяләнсә дә, автор әлеге хатын хисләрен шәрык әдәбиятына хас төсмерләрдә, җан мәхәббәтенең суфичыл бирелешендә сурәтли.