Sabir Əhmədli - Yasaq edilmiş oyun

Əynində yaxası tikmə-naxışlı ağ köynək, ayağında qara qondara, burnunun üstündə zəncir-irtməkli pensne.

Dönüb, dolayı ötmək istəyəndə, gördülər xeyir. Bağın hər ağacının altından bir səda çıxır, hər kol, şax-şəvəl arxasında bir çətən uşaq-müəllim toplanıb. Bütün bu yığnaq, səs-avaz ‘’Laldinməz’’lə bir araya sığan iş deyildi. Qaldılar neyləsin, necə tərpənsinlər. Dönüb, tala yolundan çıxıb özlərini kol-kosa, cəngəlliyə soxa bilməzdilər, üst-başları cırılar, əl-ayaqları didilərdi. Beləliklə isə bütün şərt, yasaq-qadağa büsbütün pozulmuş sanılmalıydı.

Mürşüd kişi dinməzcə qandırdı; ‘’Buradan qalxaq üstə, yola. Baş götürüb gedib çıxaq Hətəmxan səmtə’’.

Bu yerdə bir üzü ‘’Laldinməz’’, bir üzü səs-səda, bir elə iş baş verdi ki, hər üçünü heyrət aldı. Gər Xəlili birinci Mirzə Qafar müəllim görübmüş. Həm müəllim, həm arıçı, həm də saatbaz. O üç kişinin, irəlidə Gər Xəlil, başında daş-qaşla bəzənmiş qızıl tac-qızıl-qumral papaq, Mürşüd Cəmşidlə talanın qırağında ayaq saxlayıb, dağdağan-sinifə, alça-sinifə, böyürtkən-sinifə göz dikib, çaşbaş qaldığını duydu. Mirzə Qafar öz uşaqlarına nə dedi, nə qandırdısa, bu uşaq, müəllimiylə bircə yerindəcə susub dondu. Gər Xəlil dəstəsiylə birgə bunların böyründən ötməyə vadar olduqda, denən, o uşağın bircəsi dönüb gözünün ucuyla baxdımı, nəfəsini çəkdimi. Tilsimə düşmüş təki səs-səmirsiz qaldılar.

Gər Xəlil ötüb keçməkdə, qocaman müəllimə bir işarə vurdu: “Bərəkallah! Sən xətadan sovuşdun. Bu xəmir çox su aparacaq.”

Sağda, solda, arxada, dağdağan ağacının, əriyin, yemşan kolunun altında, yan-yörədə başqa-başqa dərs alan, aşağı-yuxarı siniflər, müəllimlər də Mirzə Qafarın davranışından ruhlanıb susdular.

Beləliklə, ötüb getdilər. Daha geridən, həndəvərdən qımıltı-pıçıltı qopsa da, bayaqkı laldinməz halın qabağında buna baş qoşmayıb, aradan çıxdılar.

İndi hər üçünə aydındı ki, haraya gedirlər. Birbaşa Hətəmxan dəyirmanına yol aldılar.

Hətəmxan dəyirmanı Çinar kəhrizinin suyu ilə işləyirdi. Yaxın kənd-kəsəyin taxılı, bir də yenicə işə düşüb, neçə təndir qapamış çörəkxananın dəni orada üyünürdü. Tay-tay taxılın dənlikdən aramla enərək, zırı daşların arasında əzilib, un-urva aramla əski ağızlıqdan kirtik-kirtik ələnməyini görən deməzdi, bu boyda mahalın çörəyini bu tərpənişlə çatdırmaq olarmış. Dama-dama göl olar. Hətəmxan dəyirmanından savayı, Yarəhmədli bağlarının ayağında bir dəyirman da vardı, alasəy işləyirdi, oraya bel bağlamırdılar. O tay- bu tay el-obanın gəlişi, ümidi Hətəmxandı. Hər kəsin nobatı gözlənir, tay-dağarcıq vədəsində tərpənirdi. Hətəmxan hamını yola verirdi. Kövşən-xırman, kəhriz-çayxana hamısı ictimailəşib mahal şurasının əlinə keçəndə, Hətəmxanı öz dəyirmanından ayırmamış, oradaca saxlamışdılar.

Dəyirman arx altda, çökəkdə idi. Dəhnədən üzüaşağı gurlayan axar elə güclü, təpərliydi, gör-gövdəsi çatlamış köhnə qovaq nov tablamır, su oyuqlardan fışqırıb, şarhaşarla daşlığa tökülürdü. Dəyirman boynunu kol-kos bürümüş, donuzluq kükrəyib göyərmiş, ağac nov özü də puçurlayıb pöhrələmişdi.

Həndəvərdə bir səs-səda, həşir vardı, deməzdin, bu hayharay çaylaq daşından yayılmış yapıq-yassar damın sayəsinədi.

“Laldinməz” Hətəmxan vilayətində bir elə çal-çağırla üzləşirdi ki, bağ-məktəb bunun yanında muştuluqdu.

Yoxuşda sovacaq səslənir, novun yarıqlarından daşlığa, çınqıllığa şiravan tökülür, dəyirman kişnəyir, çağlayırdı. Yuxarıdan, dəhnənin iki yanından da iki irmaq coşub üzüaşağı şığıyırdı. Bunların qopardığı şivən heç, iş deqırır, elə atlanırdı eşiyə, elə bil ağac pərlərin fısqırır, elə atlanırdı eşiyə, elə bil ağac pərlərin fırlanmağından yox, nə isə özgə bir xətər-ətərdən tərpənib dəbərmişdi. Qənşərdə göllənən axar-coşardan un-urva, kəpək tamı qalxırdı. Dəyirman qabağında, qum-çınqılı seçilən dumduru gölməçədə qaz, ördək üzürdü. Quşlar gölə yaxınlaşır, irəlidən vuran suyun təkanından həsləyir, qırağa hellənirdilər. Bir də gedir, çaxnaşan burulğanda özlərini güclə saxlayıb, gölə can atırdılar. Qaz-ördək köpüklənib coşan suda dən-düş qoxusu almışdı.

Pər-qanad çalğısı, ağır daşların nəriltisi eşidilir, çax-çaxın çaqqıltısı sezilirdi. İçərinin sədası eşiyinkinə qarışmışdı. Elə şennikdi, səsdən qulaq tutulurdu.

Dəyirmanın qabağında, gündöyəndə palaz üstə taxıl sərmişdilər. Görünür, nəm çəkmişdi, Hətəmxan göstəriş vermişdi, qurudulsun.

Hətəmxan görünmürdü, kimsə də yoxdu. Gölməçədə çırpınan qaz-ördəyin yaxındaca, palaz üstə sərilmiş dənə, qızaran buğdaya, bozaran arpaya yox, un-urva qoxuyan suya cummağı da bir anlaşılmaz işdi.

Xəlil, Mürşüd kişi və Cəmşid kişi dayandılar o tayda. Dəyirmanın körpüsü yoxdu. O taya keçməkdən ötrü arxın içinə iki-üç iri daş parçası, qaya qırığı atmışdılar. Padşahəvəzi Gər Xəlil, vəzir-vəkil gözlərini su basmış köntəy daşlara dikib də baxdılar. Elə çarpanaq, sürüşkəndi, allahın adicə bəndəsi də buradan ayaq qoyub keçməkdən çəkinərdi, gəl gör bu kişilər ola.

Elə bil Hətəmxan bu yoldaşların gələcəyindən soraq tutmuşdu. Dəhnə ağzından uçurlanan, novdan şoruldayan suyun hamısını bağlamışdı bir arxa. Gələn gələ bilirsə, gəlsin. Ayağının birini qoysun arx içindəki ala qayanın belinə, sonra o birini adlatsın qara qaya parçasının çatağına… Ondan sonra büdrəməsin; ayaqaltı daşların arası gendi, sürüşdünmü, təpəsi üstdə, guppultuynan yıxılacaqdın arxın içinə. Xəlil padşah, Mürşüd vəkil, Cəmşid vəzir! Təpədən dırnağa çumçuluq, un-urva ətri saçaraq, xirtdəkdən topuğa suyunuz süzülə-süzülə gəlin. Buyurun Hətəmxan ölkəsinə.

Yaxşı, tutaq ki, nə axan arxa, nə şoralanan nova, nə də bu coşan gözə hökm etmək olmazdı: səngiyin, səsinizi alın, “Laldinməz” gedir. Yox, axar-coşar allah-taalanın bağışladığı, təbiətin verdiyi nemətdi. Onu susdurmağa, səmtindən döndərməyə Gər Xəlil heyətinin hökmü çatmazdı. Bəs bu arxa nə söz, onun qəsdən gurlaşdırılmağına nə deyəsən? Arxın içindəki ayaqqoydu daşların duruşu-baxışı nə söyləyirdi? Bunları, yolu-irzi sahmana salmaq olardı. Görməliydi bu işi Hətəmxan!

Onun saymazlığı gələnləri şəkləndirdi. Dayandılar arxın o üzündə, gözlədilər. Bu karsala, heç olmasa, qabağa çıxmalı, günün nə gün, şərtin nə şərt olduğunu bilməsə də, bir xoşgəldin söyləməliydi.

Mürşüd kişi az qalmışdı həndəvərin sədasından yanılıb səs çıxarsın: “Ay ev yiyəsi, harada qaldın!”

Dəyirmanın ağacdansa, elə bil daş-qayadan yonulmuş şotur qapısı açığdı, oradan o yan qapqaranlıqdı. Hətəmxanın, dənçinin içəridə bir-birini gördüyü, təhnə-unnuğu seçib çalışdığı da ağla batmırdı. İşləməyinə işləyirdi; su çırpılır, qanadlar şaqqıldayır, pərlərdə çaxnaşan sel ayğır təki atılırdı eşiyə.

Ala-toran kandarda iki zənən göründü. Bel-buxunları şal-qurşaqdı, üz-gözləri açıqdı. Hər ikisi onlara məhrəm olan Hətəmxandan savayı bu həndəvərdə bir kişinin, özgə, yad kəsin olmadığına arxayındı. Gəlinin biri unnuqda çalışmış, lələk-süpürgə çalmışdı. Qaş-kipriyi elə çallaşmışdı, elə bil bir alyanaq gözəl qəfilcə qarımışdı. O gəldi suyun üstünə, o biri gəlin əyildi taxıl sərgisinin ətəyinə.