Jacek Komuda - Diabeł Łańcucki

Pan Trojecki...– Samuel Trojecki był stolnikiem przemyskim, człowiekiem mściwym i bezwzględnym, którego powszechnie się bano. Nie lękał się go jednak Jan Ramułt, który już w rok po opisywanych wydarzeniach porwał mu synowicę, zajechał także włość rodową stolnika – Trójczyce, które złupił i ograbił. Trojecki znany był przede wszystkim jako ciemiężyciel chłopów, a kiedy poddani z królewskiej wsi Torki zaczęli odwoływać się przeciwko niemu do króla, porywał i więził ich w lochach, nasyłał na nich swoich hajduków i smagał rózgami.

kijami go obić, jako uczynił pan Ostrowski...– Jerzy Ostrowski, zagniewany na woźnego, który doręczył mu pozew przy gościach, nakazał służbie bić go do omdlenia, potem strzelał do niego jak do celu, a zwłoki wrzucił do rzeki Zgniłej Lipy, krzycząc: „Jużem wygrał i jużem liber, bom woźnego zabił!”. Z kolei Jan Hynek, do którego w roku 1588 przybył woźny z pozwem, kazał mu go zjeść, a gdy biedak się wzbraniał, wpychał mu papier szablą do gęby. Potem nakazał woźnego przywiązać do ogona końskiego i wywlec ze wsi.

in fundo... –łac. na dnie lochu.

koleśne pługi... –pług z początku XVII stulecia zaopatrzony był w dwa koła, skąd właśnie wzięła się jego nazwa.

rzeką szły komięgi i dubasy... –w XVII wieku transport wodny odgrywał podstawową rolę w gospodarce Rzeczypospolitej. To właśnie rzekami spławiano do Wisły – i dalej, do Gdańska oraz Królewca – zboże, drewno i towary, które przynosiły ogromne zyski szlachcie. Komięgi i dubasy były płaskodennymi statkami średniej wielkości, które mogły być używane do transportu nawet przy niskim poziomie wód. Zazwyczaj na każdy z nich można było załadować około 24-30 łasztów zboża (około 86 832 litrów). Statki te często rozbierano po dotarciu do Gdańska i sprzedawano na drewno.

sukni na fortugałach...– fortugałami zwano w dawnych czasach stelaże podtrzymujące spódnicę sukni składające się z trzcinowych obręczy wszytych w płócienną spódnicę.

Miejże litość, panie Ramułt... –w postaci Ramułta połączyłem kilku przedstawicieli tego rodu – zarówno Jana, który porwał w 1608 roku synowicę Samuelowi Trojeckiemu, jak i Piotra, który trzymał zbójecką karczmę pod Hołuczkowem, często wyprawiał się na kupców, dopóki nie został schwytany przez podstarościego sanockiego Jana Pieniążka i osadzony w więzieniu na zamku w Sanoku.

Diabli kamień... –samotna skała stercząca z ziemi nieopodal miasta Lesko, we wsi Glinne. Według jednej z legend opowiadanych w mieście powstał on w ten sposób, iż diabeł zapragnął zniszczyć kościół leski, do którego co niedziela schodzili się pobożni mieszczanie. Porwał tedy ogromny głaz z Bukowego Berda, a potem chciał zrzucić go na świątynię. Traf jednak chciał, że kiedy dolatywał do Leska, nagle rozdzwonił się kościelny dzwon, a czart wypuścił kamień i uciekł. Głaz uderzył w ziemię, stając się leskim kamieniem.

Wedle drugiej legendy, opowiadanej głównie w Myczkowcach, niechętnych Lesku, kiedy zakładano miasto, nie było wielu chętnych, aby osiedlić się w tym miejscu. Diabeł postanowił zatem porwać mieszczan i sprowadzić do Leska. Jednak gdy schwytał pod Samborem jednego i niósł do Leska, znienacka zapiał kur, a czart wypuścił jeńca, który padł na ziemię i zmienił się w kamień. Zdesperowany diabeł za radą pewnej czarownicy porwał zatem maciorę, którą także niósł w szponach do miasta. I nagle znowu zdarzyło się nieszczęście – zapiał kur, a czart wypuścił świnię w tym samym miejscu co mieszczanina. Jednak zanim maciora spadła na ziemię, zdążyła się oprosić. Z tych zaś właśnie warchlaków wzięli swój początek lescy mieszczanie, tak nielubiani w Myczkowcach.

Lisko –obecnie Lesko, położone około 14 kilometrów na południowy wschód od Sanoka. Największe miasto na opisywanym terenie, nazywane często stolicą Bieszczadów.

wyglądający na Szota... –Szotami nazywano w dawnej Polsce emigrantów ze Szkocji, którzy często zajmowali się obwoźnym handlem.

nec Hercules contra plures... –łac. siła złego na jednego – znane przysłowie staropolskie, parafrazowane często jako: I Herkules dupa, kiedy ludu kupa.

Rozdział II

Werhowyna –tak nazywano w XVII-XIX wieku południowo-wschodnią, najwyższą część dzisiejszych Bieszczadów (tak zwane Bieszczady Wysokie), czyli Połoninę Wetlińską i Caryńską, oraz Bukowe Berdo ze szczytami Smerekiem, Tarnicą, Haliczem i Dwernikiem-Kamieniem. Pamiętać przy tym należy, że w XVII wieku nie wszystkie góry i przełęcze miały własne nazwy. Te, które udało się odnaleźć autorowi w dawnych zapiskach, dokumentach i księgach sądowych, zostały przedstawione w powieści w ich oryginalnym brzmieniu z XVI i XVII wieku. Czasem jednak dla lepszej orientacji w terenie pozostawiłem współczesne nazwy dla niektórych charakterystycznych gór i lasów dawnego Bieszczadu.

Zatańcujesz ty z nim po kiczerach i berdach... –w tym miejscu autor winien jest Czytelnikowi obszerne wyjaśnienie. W czasach, w których rozgrywa się akcja powieści, poszczególne charakterystyczne elementy Bieszczadów, grzbiety, szczyty, skały i przełęcze miały swoje lokalne określenia, które są pozostałością nazewnictwa z czasów osadnictwa wołosko-ruskiego na tym obszarze. Podobnie jak górale zamieszkujący Podhale i Beskid stworzyli własny system nazw określających poszczególne części Tatr, tak zamieszkujący Bieszczady w XVII wieku Łemkowie i Bojkowie mieli swoje własne nazewnictwo górskie. Ciekawe, iż przeszło ono także do ówczesnego języka polskiego, bowiem te wołosko-ruskie nazwy spotykamy również w dokumentach dotyczących rozgraniczenia wsi i włości. Jest to dowód na to, iż słownictwo bojkowsko-łemkowskie było używane przez szlachtę polską i ruską Ziemi Sanockiej.

Aby zaś niepotrzebnie nie powielać przypisów, prezentujemy w tym miejscu słownik nazewnictwa wołosko-ruskiego odnoszącego się do Bieszczadu:

Berdo –starosłowiańskie słowo określające skały, skalistą górę, przepaść lub urwisko.

Bereh –strome zbocze lub brzeg doliny.

Czerszla –wyrąb lub wykarczowana polana.

Dział, Dił –długi grzbiet rozdzielający dwie doliny, wywodzący się prawdopodobnie od rumuńskiego słowa deal.

Horb, Horbek –polski garbek – niewielka górka lub wzniesienie.

Kiczera, Kiczora, Kiczerka, Kiczar –stroma góra pokryta lasem, z gołym wierzchołkiem.

Łaz –łąka górska położona w lesie.

Łuh –podmokła łąka nad rzeką lub strumieniem.

Magura –rozległa, wysoka i odosobniona góra.

Płaj –górska ścieżka.

Połonina –góra z pastwiskami, wywodzi się od serbskiego pianina.

Przysłup, Prislip –obniżenie lub przełęcz w grzbiecie górskim. Wywodzi się od rumuńskiego prislop lub od słowiańskiego preslop.

Rosocha –miejsce rozejścia się ścieżek lub grzbietów górskich.

Roztoka –miejsce rozchodzenia się potoków.

Ustrik –miejsce, w którym łączą się dwa potoki lub rzeczki.

Zawój– pochodzi od ruskiego zawij, czyli zakręt.