Борис Саченко - Не, не ўсё роўна (на белорусском языке)

Нам з Саўкам дзед не то каб узрадаваўся, але не астаўся i абыякавы. Задаволена крактануў i адразу ж узяўся нягнуткiмi парэпанымi пальцамi развязваць вузялок - у iм быў добры акраец жытняга хлеба, кавалак абваранага сала, ёмкi збанок картаплянага булёну.

Ад хады ў мяне нылi ногi, i я, пастаяўшы трохi ля накладзенага дзедам з дубовых губакоў куродыму, сеў на параскiданую ля кураня леташнюю салому. Прымасцiўся поплеч са мною, падкурчыўшы пад сябе ногi, i Саўка. I ён, i я не зводзiлi вачэй з дзеда - глядзелi, як ён, спяшаючыся, старанна рукамi i зубамi развязвае вузялок, як сцеле, распрамляючы па краях, на зямлi хустку, кроiць тоўстымi лустамi хлеб, сала, а пасля, зацiснуўшы мiж каленяў збанок, ачэрпвае драўлянаю лыжкаю булён i, гучна цмокаючы губамi, сёрбае, жуе. Не-не дый паглядвалi мы на гуркi - крамяныя, зялёныя, яны ляжалi ля саменькага кураня ў густым, цянiстым агурэчнiку. Мне, дый, мабыць, i Саўку, вельмi хацелася пакаштаваць гурка - дома ў нас яшчэ толькi гарэлi грады, - аднак пабегчы i адарваць гурок мы не асмельвалiся: баялiся дзеда.

Калi адыходзiлi дадому, дзед праводзiў нас аж да самых кустоў. Ля адной грады ён раптам спынiўся, палахлiва зiрнуў на бакi i, упэўнiўшыся, што поблiзу нiдзе нiкога няма, нагнуўся i адшчыкнуў невялiкi жаўтлявы гурок. Нядбала выцер яго аб перад кашулi, дастаў з кiшэнi ножык-складанчык, разрэзаў гурок напал i моўчкi падаў Саўку i мне...

Год праз дзесяць, успамiнаючы гэты першы свой выхад за вёску, я не раз думаў, чаму дзед у той дзень быў такi ашчадны, беражлiвы i не даў нi Саўку, нi мне па цэламу гурку. Няўжо б ад гэтага збяднеў калгас, няўжо б за гэта яго дакаралi людзi? У мяне можа не асталося б нiякай крыўды на дзеда, каб ён быў шчыры калгаснiк, чалавек, якi хварэе душою за агульнае дабро. Дык не ж. Жывучы ў адным доме, я ведаў: мой дзед - "цвёрдазаданнiк", калгас ён ненавiдзiць заядла i тупа, як можа ненавiдзець яго толькi зацяты, хцiвы багач-аднаасобнiк. У калгас ён не ўступаў датуль, пакуль яго не паклiкалi ў сельсавет i не прыстрашылi, што, калi ён не пойдзе ў калгас, яго сашлюць аж на Салаўкi. А ўступiўшы, не верыў, што калгас доўга будзе, i ўсiм, хто да яго прыходзiў, казаў, што такi хаўрус неўзабаве, пры першым жа зручным выпадку, распадзецца сам па сабе, як распадаецца ўсё, што робiцца не па добрай волi. Можа таму i хаваў ён пад сенам у хляве ўсю сваю лепшую раменную вупраж, плуг, а на пясошнiку, пад лежаком, - сталёвыя восi. Тыя восi вельмi хутка паржавелi, i мой бацька, калi, здаралася, браў у гасцях цi на якое свята добрую чарчыну, заўсёды прасiў мацi, жартам, вядома, каб яна, як ён памрэ, паставiла з тых восей на яго магiле крыж - жалезны, каб надаўга вiдно было, што пад iм ляжыць чалавек.

Другi, найбольш яркi ўспамiн пра дзеда падае на час вайны.

За некалькi дзён да прыходу немцаў у нашай вёсцы дзялiлi калгасную маёмасць. Дзялiлi, каб не дасталося нiчога ворагу - хай лепей спажывуць свае людзi, хай схаваюць, што можна, каб пасля, як прыйдзе зноў воля, лягчэй было абжывацца. Дзялiлi - не тое слова, бо якая дзяльба там была, толькi казалi так: нi коней, нi кароў, нi авечак не было - iх паспелi адагнаць недзе ў глыбокi тыл у першыя ж днi фашысцкай напасцi. Тое ж, што асталося, - калёсы, санi, пчолы, неабмалочанае жыта ў сцiртах, некалькi пар валоў, - расхапалi проста за гадзiну тыя, хто меў нейкую сiлу i не баяўся, што пасля адбяруць ад яго ўсё ўдовы. Некапаную бульбу адводзiлi загонамi, паводле працадзён, вядома, таксама толькi на словах, бо, як потым выявiлася, працаднi адным чамусьцi не ўлiчвалiся, а другiм, наадварот, аж надта завышалiся. Улады ў вёсцы ўжо не было, i сваю правату i неправату людзi даказвалi найбольш языкамi.

Таму, што распусцiлi калгас, дзед мой быў рады болей за ўсiх. Пажвавеў, павесялеў, выпрастаўся. У хаце не сядзеў нi хвiлiнкi - усё бегаў, як вецер, з канца ў канец па вёсцы i кожнаму, каго сустракаў, гаварыў:

- Ну, што я казаў?.. Кхе-кхе... - крактаў ён. - Няйнакш перад пагiбеллю сваёй лютавалi гэтак бальшавiчкi ды розныя камiсарыкi...

Людзi яшчэ глыбей уцягвалi ў плечы шыi i, унурыўшы галаву, абыходзiлi дзеда бокам. А сёй-той i не ўмоўчваў - казаў:

- Падумай, Апанас, што кажаш. Германец не сёння-заўтра будзе на зямлi нашай, а ты такое... Як табе не сорамна, язык як паварочваецца... "Бальшавiчкi", "камiсарыкi"... Эх ты!..

Пагардлiва акiнуўшы з ног да галавы дзеда, людзi iшлi далей.

Пры дзяльбе калгаса дзеду майму ў дадатак да ўсяго iншага ўдалося неяк прывесцi яшчэ i волiка, маладога гладкага бычка-трацячка - сквапны, пранырлiвы стары быў, ведаў, што трэба хапаць. I каб паехаць куды што рабiць, яму - хочаш не хочаш - даводзiлася спрагацца з суседам, Янам Серадольшанкам, за вочы Шасцiногам (празвалi яго так за тое, што ён быццам бы ў дзяцiнстве не вымаўляў слова часнок, а гаварыў "шэсцьног"), жонка якога таксама ўмудрылася ўрваць сабе такога ж маладзенькага волiка.