Васіль Быкаў - На крыжах

Цяпер тое прарвалася шырокім патокам, як прарывае веснавая паводка хоць бы і бетанаваную і адмыслова збудаваную плаціну. Стыхія мацней за разліў, за самы хітры рукатворны бар'ер на шляхах жывога жыцця. У тым ліку стыхія сумленнай, энергічнай, неспатольнае думкі. Яна шукае. Няхай не заўсёды знаходзіць, часам марна блукае па блытаных сцежках жыцця ў пошуках ісціны. Ніхто з аўтараў гэтай кніжкі не абсалютызуе знойдзенае, ведаючы, што ўжо знойдзенае, вызначанае, — гэта перш за ўсё спыненае. Жыццё ж заўжды няспыннае. Жыццё ў спрадвечным руху. Гэтак жа ў руху і сумленны няўрымслівы пошук аўтараў.

Яны вельмі розныя, тыя аўтары, хоць і аб'яднаныя вокладкай адной кніжкі. Мабыць, сярод іх цяжка знайсці нават двух больш-менш падобных адзін да аднаго паводле ўласных біяграфій, складу характараў ды і светапоглядаў таксама. Але ёсць адна вызначальная для ўсіх рыса — іх цвёрда выказаны дэмакратызм. Гэта тыя, хто ў наш гістарычны пералом выйшлі сказаць перад народам ягоную пагарджаную праўду. Народу, які, як нішто іншае, умее маўчаць. Яны ж маўчаць не хацелі.

Важна і цікава, што тая іх праўда не вынікае з замшэлых догмаў фальшывых тэорый. Яна нараджаецца на грунце сучасных ведаў і асабістага вопыту. У кагось з вялікаю доляй духоўнага вопыту папярэднікаў, у іншых — толькі з асабіста перажытага і зразумелага. Але амаль ва ўсіх энергія яе скіравана на пошук ісціны. Бо ў той ісціне — выйсце з тупіка, з жахлівае пасткі, у якія нас загнала шматгадовае ўладаранне злой, цёмнай сілы.

Ніхто, аднак, упаасобку яго, не знайшоў, тое выйсце, усе шукаюць. Шукаць запрашаецца і чытач. Мабыць, толькі ўсеагульным намаганнем у кірунку агульначалавечых каштоўнасцей і можна ка штосьці натрапіць. Каб не ўмсрці. Не загінуць паасобку, не знікнуць з твару зямлі як нацыя. І прытым даць жыць іншым. Гэтая няўрымслівай думка непазбежна скіравана з бязрадаснага сёння ў загадкавую будучыню, і тады малююцца пэўныя перспектывы. Перспектывы суверэннага развіцця краіны ў варунках дэмакратыі і прагрэсу.

Пачытай, шаноўны чытач, падумай, памяркуй. Безумоўна, думкі тае кніжкі не ўсе на вагу золата, але, несумненна, усе ад шчырага сэрца. Бо належаць яны людзям сумленным, заклапочаным вялікім клопатам занядбанай нацыі.

1991 г.

Час, які ўвайшоў у нашую гісторыю пад назвай перабудовы і які, здаецца, беззваротна мінае, адзначыўся, апроч іншага, яшчэ і радыкальным пераглядам многіх маральных каштоўнасцей, развянчаннем казённых псеўдалідэраў І выхадам на грамадска-палітычную арэну сапраўдных народных аўтарытэтаў. Так было ў шмат якіх рэспубліках дзяржавы, дзе хвалі народнага пратэсту часам праз няўдачы і крывавыя катаклізмы рушылі з тронаў збанкрутаваных стаўленікаў таталітарызму, і на іх месца заступалі іншыя людзі. Малаважна, што не ўсе яны і не адразу ўпісваліся ў рамкі звыклых афіцыйных структур; узначаліўшы народныя рухі, некаторыя з іх, хоць і не дамагліся ўлады, затое набылі агульнанацыянальнае прызнанне і папулярнасць. Менавіта яны сталі сапраўднымі выразнікамі нацыянальных інтарэсаў, спакутаванай волі народу. Адным з такіх лідэраў нацыі стаў беларускі вучоны, самаадданы палітычны дзеяч Зянон Пазьняк.

Шырока па свеце разышлася сумная слава беларускіх Курапат, дзе ў страшныя гады бальшавіцкага тэрору было знішчана болей за 200 тысяч бязвінных ахвяр. Гэтая славутасць нікому да таго невядомага ляска пад Мінскам пачалася з публікацыі ў «ЛіМе» вялікага артыкула, аўтарамі якога былі Шмыгалёў і Пазьняк. Тое, што болей за паўстагоддзя старанна і паспяхова хавалі ад чужога вока карныя ўлады Беларусі, найперш стараннямі Пазьняка было выстаўлена на ўсясветны агляд. Актыўна ўдзельнічаючы ў раскопках курапацкіх магіл, ён перацёр у пальцах кожны выняты адтуль грудок зямлі, пералічыў усе чалавечыя рэшткі, склаў падрабязную дакументацыю раскопак. Усё тое давалася няпроста. І праз болей чым пяцьдзесят гадоў пэўныя органы не столькі дапамагалі раскрыццю злачынства, колькі перашкаджалі яму. Пазьняк не саступіў з свае пазіцыі праўды і прынцыповасці. Як не саступіў ён перад тым у памятны дзень 30 кастрычніка 1988 года ля Маскоўскіх могілак, дзе народ Беларусі ў чарговы раз атрымаў красамоўны адказ на пытанне: што такое ягоная партыя камуністаў і як яна ставіцца да інтарэсаў народа. Нахабнае мурло яе кіраўніцтва тады пагрозліва насунулася на і без таго мізэрныя рэшткі нацыянальнай годнасці і паліцэйскаю сілай нанесла нязмыўную знявагу народу. І калі справа абышлася без крыві і смерцяў, дык у тым найбольшая заслуга менавіта Зянона Пазьняка. Гэта ён у самы крытычны момант сутычкі заклікаў шматтысячны натоўп да спакою і вытрымкі, сілаю аўтарытэту свае асобы засцярог яго ад правакацыі і павёў за межы Мінска ў Курапаты. Не зважаючы на паліцэйскую расправу, на газы і бальшавіцкія «дэмакратызатары», людзі стрывалі ўсё, але не ўступілі ў бойку, не аказалі супраціўлення. Мусіць, у той момант і ў тых варунках гэта было адзіна правільна. Метад вялікага Гандзі таксама тоіць немалую, а часам і рашучую сілу.