Янка Брыль - Янка Брыль і літаратурны ландшафт ХХ стагоддзя

Пражытае і перажытае сям’ёй і самім Янкам Брылём на працягу сямідзесяці пяці гадоў — "гэта і трагедыі, і няшчасці, і беды, і светлыя мары і радасці, і глыбокая вера ў людскасць ад нязломнага духу" — усё, што вярэдзіла душу і розум, было расказана пісьменнікам праз шмат часу, у 1990 годзе, у аповесці "Муштук і папка". Толькі ў жніўні сорак дзявятага года, калі Янка Брыль, праз дваццаць сем гадоў пасля выезду з Адэсы, наведаў горад свайго дзяцінства: "Таго амаль легендарнага Валодзі, які павінен быў, — як узгадваў Янка Брыль, — забраць мяне з заходнебеларускай вёскі ў савецкі горад, як толькі я падрасту, а брат, закончыўшы свой сельгасінстытут, усталюецца ў пэўную самастойнасць. З гэтага не атрымалася... А ў трыццаць восьмым Валодзю закатавалі ў Белай Царкве, паблізу якое ён працаваў заатэхнікам у саўгасе".

У апавяданні "Ты жывеш" (1966) Янка Брыль у самым яго пачатку апісвае сваю паездку ў цягніку, калі ўбачанае за акном вагона ён адзначае ў малюнку: "...залаціліся ў ранішнім чэрвеньскім сонцы тонкія, рэдкія сосны. Яны не стаялі на месцы, а беглі назад, туды, адкуль я вяртаўся, — беглі і яны, і іх доўгія цені. Нашча мне добра спявалася — ціха, журботна. Штосьці блізкае да тых соснаў, да ранняга сонца, да найраднейшага вобраза на парозе старое хаты. Штось блізкае да малітвы ўсёй гэтай мудрай, неразгаданай прыгажосці. Нашы мамы маліліся нашча".

Янка Брыль міжволі ўспамінае ранейшае, даўняе, роднае: "Трыццаць гадоў — гэта была яшчэ маладосць. Яшчэ жыла мая маці, было каму назваць мяне сынам, ува мне яшчэ заставалася штосьці ад пачатку жыцця, я яшчэ не зусім адштурнуўся ад берага — назаўсёды. І я не ведаў, што гэта была яе апошняя раніца". Далей аўтар твора пра самага дарагога ў яго жыцці чалавека слухае апавяданні радні і вяскоўцаў, дзе кожны міг расстання шмат значыць: "...што і ў той дзень яна звычайна ўстала на свой пост, нямоглая бабуля, расчыніла ў цёрле і пачала пячы аладкі для дзвюх мілых распусніц, трохгадовых унучак-блізнят. І раптам ёй зрабілася зусім дрэнна", што "...усё ж немач яшчэ адпускала, а тут — зусім". Вясковыя жанчыны, і не толькі яны, але і мужчыны часам, востра адчуваючы набліжэнне свайго ўзросту да апошняга моманту, "даўно ўжо гатовы да гэтага". У роднай маці, ведаў яе сын, "яе найменшае, дзясятае дзіця", была "даўно пашыта апошняя вопратка, і ў малітвах старая не раз ужо ціхім ды шчырым шэптам сведчыла сваю гатоўнасць да боскае волі"...

Сын "усё ж не так сабе застрахаваўся словамі "як быццам", хаця ведаў — "маці была ўжо на краёчку". Ён не дараваў старому прафесару, "свяцілу медыцыны", якому ён даверыў "самым шчырым, гранічным давер’ем", а той "паглядзеў на хворую бабу, мацнуў за кончык вострага носа, махнуў рукой і адышоўся да іншага ложка: "Я не дарую яму... не дараваў і дагэтуль, за васямнаццаць год, гэтага ўзмаху вялай рукі перад тварам найдаражэйшага мне чалавека. Няхай сабе нават і проста чалавека, які вельмі хоча жыць. Яна хацела жыць. Яна глядзела на яго, прафесара, амаль зусім дзіцячымі вачыма, а потым, калі ён махнуў перад носам, ціха, ужо не думаючы пра мяне, пра абавязак маці — быць заўсёды на вышыні, — заплакала. Слёзы самі, відаць, пакаціліся з вачэй па маршчынах".

Сын і сабе таксама не дараваў, пачуўшы ад прысутных пра смерць ягонай маці, "што, паміраючы, яна хацела аднаго..." Вось яго словы: "Я не магу ні думаць, ні пісаць пра гэта спакойна. І мне не брыдка за слёзы ні перад тымі, хто будзе пра гэта чытаць, ні перад самім сабою, ужо таксама немаладым. Яна хацела, каб толькі паспеў прыехаць я, яе найменшае, дзясятае дзіця. Гаварыла пра гэта, усё правярала, ці паслалі ж хаця тэлеграму, а потым, калі адняло мову, толькі глядзела, і ёй паўтаралі, пазнаючы па вачах, што я прыеду, я хутка вось буду".

Тэлеграму Янку перадалі, калі ён прыехаў у горад "з сонечнага сасонніку". З надзеяй ляцеў упершыню ў санітарным "кукурузніку" — над палямі, лясамі ды рэкамі блізкіх, знаёмых мясцін, падскокваючы на паветраных ямах, з надзеяй жа кіраваўся ўзбочынай гасцінца да сваёй вёскі... З могілак у вёску ішло некалькі чалавек, зрабіўшы тую работу, што адабрала ў яго апошнюю надзею... Вельмі ёй не хацелася памерці зімою... яе жаданне збылося: лета толькі пачыналася. Усё жыццё яна многа і цяжка працавала: "Усё было строга і ясна падпарадкавана адной вялікай мэце. І з мужам, і пасля, як аўдавела. А потым у свеце пачалася такая ламаніна, што мэта яе перастала быць вялікай... Потым, калі закончылася ліхалецце, было ў старой не толькі тое жаданне — памерці ўлетку, але і яшчэ адно... калі ўжо трэба, як кажуць сыны, каб рухнула ўся работа яе жыцця, каб набытае горкім потам поле пайшло ў калгас — няхай ідзе, няхай будзе тое, што павінна быць, але... Але — "дай, божа, каб я памерла трохі раней".