Mustafa Çəmənli - Ürəyimdən kimlər keçdi

1978-ci ilin may ayında görkəmli şair Əliağa Kürçaylını “Yazıçı” nəşriyyatına baş redaktor təyin etdilər. O vaxta qədər Əliağa Kürçaylını müxtəlif ədəbi tədbirlərdə, vaxtaşırı şair Qabillə Hüsü Hacıyev küçəsində yanaşı gəzən görmüşdüm. Əliağa Kürçaylı ucaboylu, qartal baxışlı, sağlam vücudlu bir şəxs idi. İş əsnasında onu savadlı, sözübütöv, mövqeyi aydın bir insan kimi tanıyıb sevdik. Müəlliflərin əlyazmaları ilə yaxından tanış olan Əliağa müəllimin ərizələrin üstünə yazdığı dərkənarlar heyrət ediləcək qədər dəqiq və aydın olardı. Bunlar bizim adət etdiyimiz dərkənarlara bənzəmirdi, əlyazmanın məğzini açıqlayan, sabahkı taleyinə aydınlıq gətirən qısa, lakonik fikirlər idi. Azacıq qabağa gedərək özümlə bağlı bir faktı burada xatırlatmaq istəyirəm. Mən 1982-ci ilin tematik planına düşmək üçün ərizəmlə birlikdə əlyazmamı da nəşriyyatın ümumi şöbəsinə təqdim etmişdim – Mustafa Çəmənli imzası ilə. Şöbə əlyazmamı nəşriyyatın direktoru Əjdər Xanbabayevə təqdim edər. Direktor o zaman imzası çox da tanınmayan gənc bir yazarın qovluğundan üç qrankalıq kiçik bir hekayəni oxuyub təsirlənər və hətta baş redaktorun otağına keçib hekayəni ona da oxutdurar. Əliağa Kürçaylı da mənim 1971-ci ildə qəlibçi işlədiyim “Paris Kommunası” adına zavodun həyətində fasilə vaxtı yazdığım o üç qrankalıq “Ləpirlər” hekayəmi bəyənər. Əjdər Xanbabayev bununla da kifayətlənməz, daha yaxından tanıdığı, “Azərnəşr”də bir yerdə işlədiyi İsmayıl Vəliyevi daxili telefonla yanına çağırıb “Ləpirlər” hekayəsinin müəllifini tanıyıb-tanımadığını soruşar. İsmayıl Vəliyev: – Əjdər müəllim, Mustafa Çəmənli bizinən bir yerdə işləyir, – deyər.

– Bəs mən onu niyə tanımıram?

– Siz onu Mustafa Mustafayev kimi tanıyırsınız.

Əjdər müəllim:

– Təvazökarlığa bax ey… – deyir.

Bu xəbəri mənə dördüncü mərtəbədən altıncı mərtəbəyə qalxan, əziz dostum İsmayıl Vəliyev gətirmişdi. İndi bəlkə də bu söylədiklərim çox adi səslənir, o zaman isə ədəbiyyat adamının fikri ciddi qəbul olunurdu və bundan fərəh duyardıq.

Baş redaktor Əliağa Kürçaylının ərizəmin üstündəki dərkənarı isə daha çox uğurlu yolu xatırladırdı. Necə deyərlər, “Ləpirlər” hekayəmin ayağı sayalı oldu, kitabım plana düşdü. Beləliklə, 1982-ci ildə “Mənim dünyamın adamları” adlı ilk hekayələr kitabım on min tirajla nəşr olundu. “Ləpirlər” hekayəm isə sonralar Şahin Fazilin tərcüməsində puşti dilində Əfqanıstanda çıxan bir jurnalda nəşr olunmuşdu.

Baş redaktorun nəsr və poeziya üzrə iki müavini vardı. Yazıçı Vidadi Babanlı nəsr, şair Tofiq Bayram isə poeziya üzrə Əliağa Kürçaylının müavinləri idilər. Vidadi Babanlının “Həyat bizi sınayır” povestini mən hələ onuncu sinif şagirdi olanda oxumuşdum. Daha sonra onun “Vicdan susanda” romanı çap olundu və müəllifinə şöhrət gətirdi. “Yazıçı” nəşriyyatı fəaliyyətə başladığı ildə – 1978-ci ildə onun “Vicdan susanda” romanı 50000 tirajla nəşr olundu. Bir müavin kimi Vidadi Babanlı mənim “Meşə yeri” hekayəmi oxuyub, şəxsi fikrini bildirmişdi.

Tofiq Bayramla nəşriyyatda tez-tez görüşsək də, nədənsə onu həmişə xitabət kürsüsündə, gur səslə şeirlər söyləyən tribun şair kimi xatırlayıram:

Mən vuruşardım yenə vicdanını satanla,

Hər rütbəli nadanla, maskalı şarlatanla.

Məni boğan bir alçaq, tərif söyləsə əgər,

Ona aman versəniz, ruhum vulkan püskürər.

Tabutuma dəyməsin bir iblisin əlləri,

Canfəşanlıq etsə də, onu qaytarın geri.

Lakin bir bunu deyin: yalanlara dözmədi,

Cabbarlının, Müşfiqin halal mükafatını

Ləkəli əllərilə alanlara dözmədi.

Tofiq Bayram baş redaktorun müavini vəzifəsində hardasa bir il işlədi. Bir müddət sonra bu vəzifəyə şair Məmməd İsmayıl təyin olundu. Məmməd İsmayıl “Yazıçı” nəşriyyatına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasından gəlmişdi. Bədii ədəbiyyat şöbəsinə Mustafa İsgəndərzadə, ədəbiyyatşünaslıq, tənqid və publisistika şöbəsinə Zəkiyyə Qiyasbəyli, bədii tərcümə redaksiyasına Vilayət Rüstəmzadə, incəsənət şöbəsinə Sabir Rüstəmxanlı, korrektura şöbəsinə Mahnur Muradova, bədii tərtibat şöbəsinə Fədlun Əfəndiyev rəhbərlik edirdi.

Korrektura şöbəsinin müdiri Mahnur Muradova çox təcrübəli korrektor idi. Adamla söhbət edə-edə qarşısındakı mətndəki səhvi dərhal görür və xətt çəkərək səhifənin kənarlarında düzəlişlər edirdi. Mən bütöv bir səhifəni az qala bir baxışla oxumaq qabiliyyətini bir də yazıçı Cəmil Əlibəyovda görmüşdüm. Bu cür müsbət keyfiyyətlər uzun illərin təcrübəsinin nəticəsiydi.

Nəşriyyatda işlədiyim ilk çağlar idi. Bir gün korrektura şöbəsinin müdiri yazıçı Ənvər Yusifoğlunun “Düşmənimin düşməni” romanının tikilmiş blokunu mənə verdi ki, kontrol oxuyum. Roman on beş min tirajla çap olunmuşdu, sadəcə olaraq üz qabığına yerləşdirilməmişdi. Əsəri oxuyanda gözdən qaçmış qırxa qədər orfoqrafik səhv tapdım. Tapdığım səhvin biri o zaman üçün bağışlanmazdı. Romanda təxminən belə bir cümlə vardı ki, qardaşlar dava başlayana qədər çaylaqda işləyirdilər. İşləyirdilər sözündə “l” hərfi düşmüşdü.

Mən düzəlişlərimi şöbə müdirinə, o da direktora vermişdi. Hətta düzəlişləri kitabın başqa blokuna da köçürtdürüb Mətbuat Komitəsinə göndərmişdilər. O zaman mən adi hesab etdiyim bu işə belə ciddi yanaşılacağını əvvəlcədən bilməmişdim. Sonda belə qərara gəlindi ki, “işəyirdilər” sözünün “ə” hərfi qaralansın ki, oxucu oxuya bilməsin. Beləcə on beş min nüsxə kitabda nəşriyyatın və “Qızıl Şərq” mətbəəsinin kollektivi “düzəliş” etmişdi. Bu hadisə mənim yadıma jurnalistika fakültəsində oxuduğum dövrdə tələbələr arasında danışılan bir əhvalatı saldı. Söyləyirdilər ki, Məmməd Səid Ordubadi hansısa qəzetin redaktoru imiş. Qəzetdə bir tikiş fabrikinin işindən söhbət gedirmiş. Diqqətsizlik üzündən “tikiş” sözü təhrif olunur. Neçə min tirajla çap olunmuş qəzeti nə köşklərdən, nə də abunəçilərdən geri almaq mümkün olası iş deyildi. Belə halda ən yaxşısı susmaq olsa da, redaksiya qaş qayırdığı yerdə, vurub göz də çıxarmışdı. Sabahkı nömrədə düzəliş vermişdi ki, bəs, hörmətli oxucular, dünən qəzetimizdə “tikiş” əvəzinə filan söz gedib, xahiş edirik onu bu cür oxuyun. Beləliklə yanlış, həm də dodaqqaçıran söz daha da tirajlanmışdı.

Bunları yazmaqda məqsədim bəzən bir sözün, hərfin, vergülün necə bir yanlışlığa gətirib çıxartdığını göstərməkdir. Kitab uzunömürlüdür, müasirlərimizin gələcək nəsillərə ərməğanıdır. Yanlış sözlər, düzgün olmayan fikirlər, mühakimələr bumeranq kimi qayıdıb müəllifə, naşirə, bəzən isə millətə dəyir. Böyük Məhəmməd Füzuli yazırdı ki:

Söz mənadan asılıdır, məna sözdən hər zaman,

Bir-birindən asılıdır necə ki, cismilə can.

Buna görə nəşriyyatlarda redaktə və korrekturaya çox dəyər verilirdi. Bu şərəfli və ağır işdə hər adam sona qədər duruş gətirə bilməz. Ancaq kitabı, kitabçılığı sevən, saatlarla oturmağı, gözləri qıyılana qədər əlyazmaları oxumağı bacaranlar, müəlliflərlə işləməyə hövsələsi olanlar nəşriyyatlarda şərəflə qocala bilərlər.