Anar - Sizsiz

ANAR

SİZSİZ

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindan 51-ci kitab

ÖN SÖZ

İTKİLƏRDƏN DOĞULAN…

Şeirlərindən birində Anar – “Yazıçı ömrünün iki vaxtı var – Yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı” – deyir. Bəzən bu zamanlar bir-birinə qarışır və hansısa ortaq bir vaxt əmələ gəlir və yazıçı nəyi yaşamasını, nəyi yazmasını ayırd edə bilmir. Yaşananlar yazılmış, yaxud hal-hazırda qələmə alınan bir əsər kimi gəlir insana, yazılanlar həyat təkin real, gerçək olur. Məncə, Anar ömrünün yüz günü, valideynlərini itirdiyi, 81-ci ilin içərisindəki yüz gün məhz belə ortaq zamandı. Yaşamaqla yazmağın kəsişdiyi, bir-birini sıxışdırdığı vaxtdı.

… 81-ci ildə Anar bütün o hadisələri, hissləri – ağrını, kədəri, qorxuları yaşaya-yaşaya həm də yazırdı. Beynində, ürəyində, İçəri aləmində yazırdı. Sonra hər şey bitdi, qurtardı! Və növbəti iki il ərzində “Sizsiz” xatirə-romanını yaza-yaza yenidən yaşadı o yüz günü!

“Sizsiz”i roman da adlandırmaq olar, fəlsəfi traktat da, memuar da saymaq olar, elegiya da. Azərbaycanın iki böyük şairi Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin həyatları, xəstəlikləri, ölümləri haqda xatirə-roman. Amma sadəcə şairlər deyil, Anarın atası və anası haqda…

* * *

“Sizsiz”i fəlsəfi traktat adlandırmağım əbəs deyil. Əsərin az qala hər cümləsi düşünmək, axtarmaq, nələrisə anlamaq, duymaq üçün mövzudu. Romanın əsas cövhəri isə yazıçının ovqatıdı. “Qələmi qanayan” müəllifin ürəyi də qan ağlayır, bu ağrı, kədər, hüzün çox-çox dərinlərdən gəlir… Və burada yazıçı ilə oxucunu yaxınlaşdıran, doğmalaşdıran məhz ümumi ağrıdı, kədərdi. Axı hər kəs gec ya tez bu hissləri keçirir, belə itkiləri yaşayır.

Xaraktercə qapalı olan, öz içində yaşayan Anar bu əsərdə açıq danışır, heç nə gizlətmir:

“Amma bu yazıda mən nəinki hər hansı yalanı qələmimin dörd həndəvərinə buraxmayacağam; nəyisə gizlətmək, nə barədəsə susmaq, hansı duyumunsa üstündən keçmək də istəmirəm”.

Dostlarının, doğmalarının “Sizsiz” haqda sözləriylə tanış olduqca bu fikirlərin özünü doğrultduğunu görürük. Fərhad Bədəlbəylinin dediyi kimi – “Sizsiz” kitabı başqa bir Anardan xəbər verir, öz içəri aləmini, hisslərini, qorxularını oxucusuyla səxavətlə bölüşən Anardan, özünü zəif, yaxud güclü hiss etdiyi məsələləri çəkinmədən etiraf edən yazıçıdan…

“O, bütün varlığıyla, canıyla, qanıyla bağlıydı ata-anasına. Mənən, ruhən, psixoloji, profosional-sənət baxımından bağlıydı, bu mənada onlar bir bütöv varlıq kimiydilər. Ölüm həmişə qəfildən haqlayır… Anası dünyasını dəyişdiyi gündəki Anarı xatırlayıram… Bəli, bu başqa Anar idi… Bəlkə yenidən tanıdığım Anar” – bu fikirlər də Fərhad Bədəlbəylinindir. Məncə, “Sizsiz”in müəllifi təkcə dostları, yaxınları yox, bütün oxucular üçün başqa Anardı; həmişəki səmimi, təvazökar, realist, dürüst, amma eyni zamanda da digər əsərlərində görünməyən…

“Sizsiz” başqa xatirə-memuar əsərlərdən çox fərqlənir. Ona görə bu əsərin janrını dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir, sənədli nəsr deyilsə, daha düzgün olar bəlkə… Lakin mənə görə ən başlıca fərq müəllifin özünü necə təqdim eləməsidir. Bir qayda olaraq, memuarlarda yazıçı özü əsərin qəhrəmanı sayılır, bütün hadisələr bu və ya digər şəkildə onun ətrafında dövr edir, fırlanır. Və burada ən qəliz məsələ obyektivliyi, səmimiliyi qorumaqdı. Yəni adamın özünün mənfi cəhətlərindən, səhvlərindən, naqisliklərindən danışması nə qədər çətindirsə, bu haqda yazması beş o qədər çətindir. Çünki insan xislətində özünü öymək də olmasa, ən azı yaxşı tərəflərini seçib təqdim eləmək, göstərmək meyli çoxdur… Bu mənada Anar unikaldır, o, özünü hadisələrin mərkəzi kimi qələmə vermir, cəmiyyətdə ondan daha az tanınan bacılarından seçmir, ailə üzvlərinin hər birində müşahidə etdiyi təsirli, həlledici məqamları diqqətə çəkir. Bir sözlə “Sizsiz”in qəhrəmanı bütöv bir ailədir. Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin ailəsi…

Ədəbiyyat tariximizdə özlərinəməxsus yerləri olan bu iki sənətkarın eyni vaxtda xəstələnmələri, övladların təlaşı, dostların və düşmənlərin münasibətləri, mühit və onun qəlizlikləri, məhrumiyyətlər, Keçmiş və Gələcək, onların arasında itib batan İndi – bütün bunlar Anar üçün “tədqiqat” mövzusudur. Yazıçı bir ailənin timsalında 60-80-ci illər Azərbaycan mühitini, cəmiyyətini, onun yazılı və şifahi qanunlarını qələmə alır. Və bütün əsər boyu müxtəlif Anarlar qələmi estafet kimi bir-birlərinə ötürürlər: oğul Anar, qardaş Anar, ata Anar, yazıçı Anar, ictimai-xadim Anar, filosof Anar… Bu Anarların hər birinin yazdıqlarından danışmazdan öncə bir məqamı xüsusi vurğulamaq istərdim.

Cəmiyyətdə tez-tez müzakirə edilən “yazıçı ailəsi” mövzusunda bir çox sualların cavabını “Sizsiz”də tapmaq olar. Bu əsər “yazıçı kimsəsiz olmalıdı”, “yazıçı ac qalmalıdı”, “yazıçı səfil olmalıdı” və s. bu qəbildən olan bir çox mənasız, yersiz fikirləri alt-üst edir. Anar ideal bir Azərbaycan ailəsi modelini yazmaqla, yəni ailəsindəki münasibətləri, sevgini, hörməti, tərbiyəni qələmə almaqla həm də özünün bir çox uğurlarının, məşhurluğunun, xalq tərəfindən belə sevilməyinin səbəblərini (əlbəttə birbaşa səbəblərini yox, sadəcə təməli, başlanğıcı) göstərir. Böyüyə hörmət, kiçiyə mərhəmət, kişinin ailənin başında olması, qadının ərini hər cəhətdən dəstəkləməsi, sözdə yox, əməldə tərbiyə – ailə institutu elə budur və “Sizsiz” də göstərir ki, bütöv şəxsiyyətin yetişməsi üçün bunlar hamısı son dərəcə vacibdir. Və indi Anarın şəxsiyyət olaraq bir çox cəhətlərinin kökünü məhz ailəsində, “Sizsiz”də gətirdiyi məktublarda, daha doğrusu onlarda ifadə edilən münasibətlərdə görmək mümkündür.

Əsəri oxunaqlı edən əsas məqamlardan biri də elə bu məktublardır. Müəllif təkcə valideynlərinin xəstəliklərindən, yüz gün içində ölümlərindən danışmır. Onların həyatlarından, gəncliklərindən, nikbin, xoş, mehriban günlərindən, mübarizələrindən danışır və bununla əsərin son dərəcə qəmli ab-havasını bir qədər yüngülləşdirir. Yazıçı Rəsul Rzanı və Nigar xanımı – şeirlərini sevə-sevə oxuduğumuz, əzbərlədiyimiz, mahnılarını dinlədiyimiz şairləri oxucu ilə, (onların oxucusu ilə!) bir az daha yaxınlaşdırır. Onların böyük sənətləri, poeziyaları arxasındakı şəxsiyyətlərini göstərir. Nigar xanımın istedadı, kövrəkliyi, övladlarına dərindən dərin sevgisi, qayğısı, mehriban, ilıq xasiyyəti, ən əsası incə yumoru, təmkini, bütün bunların bir insanda cəmlənməsinə heyrətlənməyə bilmirsən. Rəsul Rzanın bir az sərt, tələbkar xarakteri, müdrikliyi, sənət, ədəbiyyat haqda fərqli fikirləri, yenilikçiliyi adicə oğluna məktublarından belə hiss olunur:

“Mən indi sənə uşaq kimi yox, yetkin bir gənc kimi baxıram. Odur ki, istəyirəm mən olmayanda sən evin kişisi olasan, ananın, bacılarının qayğısına qalasan”.

“… yaradıcılığı çox qəribə başa düşürlər. Başqa dərslərə gözucu baxır, ancaq məhəbbət dastanları yazmaqla məşğul olurlar. Onların yazdıqları əksəriyyətlə abstrakt, həyat və xalq ilə heç bir əlaqəsi olmayan əsərlər olur”.