Тумаш Вiтаўт - Яўхім Карскі

Зь міжваеннае пары трэба адцеміць з важнейшых працаў з галіны беларускае моваведы яшчэ працу з 1924 г. «Культурные завоевания русского языка в старину на западной окраине его области». Тутка даецца агляд уплываў беларускае мовы на мовы суседніх балтаў — летувісаў ды латышоў — ды на мовы пражываючых на прасторы Беларусі — жыдоў ды татараў. Праца мала арыгінальная, у форме рэфэратнай перадае вынікі досьледаў у гэтай галіне іншых аўтараў. Друкавалася яна ў «Известия ОРЯС» РАН, т. XXIX, 1924.

І апошняю яго працаю, што кранала галіну беларускае дыялекталёгіі, быў нарыс «Червенский говор», друкаваны ў «Известия по Русскому языку и Словесности АН СССР», III, кн. 1, 1930. У ей разгляд кнігі Шатэрніка «Краёвы слоўнік Чэрвеншчыны», што выйшаў у 1929 г. у Менску.

Сумуючы ды абагульняючы характер мелі тры кнігі II-га тому ягоных «Беларусаў», прысьвечаныя апісаньню мовы беларускага народу. Ды пра «Беларусаў» будзе гаварыцца далей асобна.

Адзначыць трэба, што ўсе працы друкаваліся парасейску, за выняткам аднае, якая выйшла і пабеларуску ў Менску — «Беларуская мова», перакладзеная, здаецца, Лёсікам.

Яшчэ будучы студэнтам Нежынскага Інстытуту, Карскі ў 1884 г. у РФВ надрукаваў беларускі фальклёрны матар'ял свайго запісу пад назваю «Белорусские песни села Берёзовца Новогрудского уезда Минской губернии». Тутка 59 народных песьняў у поўфанэтычным запісе, з адзначэньнем акцэнтаў словаў, з разглядам зьместу песьняў, ды з шматлікімі заўвагамі аб фанэтыцы, марфалёги, сынтаксысе й лексыцы беларускіх гаворак Наваградзкага павету.

У падобны спосаб, з асабліваю ўвагаю зьвернутаю да мовы, былі пяць гадоў пазьней апублікаваныя ім «Белорусские песни деревни Новосёлок-Затрокских Виленской губернии Трокского уезда», друкаваныя таксама ў РФВ з 1889 г. У іх, як Карскі сам зазначае, ён «рупіўся найперш пра дакладную передачу самое гаворкі дадзенае мясцовасьці». Пазьней Карскі яшчэ ня раз публікаваў свае драбнейшыя запісы беларускага фальклёру, якія ён рабіў пераважна падчас сваіх летніх выездаў у паасобныя мясцовасьці Беларусі, а пабываў ён у многіх паветах пераважна заходняе й цэнтральнае Беларусі.

У 1903 годзе, з даручэньня Расейскага Геаграфічнага Таварыства, а на грошы дадзеныя віленскім генэрал-губэрнатарам князем СьвятаполкМірскім, Карскі аб'яжджае, пачынаючы з паўночнага ўсходу, усе памежныя палосы беларускага моўнага прастору з мэтаю дакладней азначыць этнаграфічныя межы беларускага народу й ягонай мовы ды ўстанавіць граніцы беларускіх гаворак, а адначасна парабіць ізноў-жа назіраньні над народным бытам ды сабраць і праверыць новыя й старыя матар'ялы ў галіне беларускага фальклёру. Сваю справаздачу з гэтага аб'езду беларускае тэрыторыі ён надрукаваў у тым-жа 1903 годзе ў «Известиях Русского Географического Общества». Вынікам гэтага аб'езду паўсталі ягоныя дзьве карты: «Этнографическая карта белорусского племени» і карта дыялектаў беларускае мовы.

Побач друкаваньня з абшырнымі разглядамі сваіх собскіх запісаў, Карскі ўвесь час уважна сачыў за публікаванымі ў тую акурат пару большымі й драбнейшымі зборнікамі беларускага фальклёру. Зацемкі, рэцэнзыі і абшырныя падрабязныя разгляды піша Карскі аб зборніках беларускага фальклёру Шэйна, Раманава, Фэдароўскага, Сяржпутоўскага ды іншых. З гэтых зборнікаў чэрпае ён вялізарную колькасьць этнаграфічных ды моўных фактаў для сваіх працаў аб беларускай народнай творчасьці, а галоўна — аб беларускай мове.

З свайго боку ягоныя разгляды-рэцэнзыі публікаваных этнаграфічных зборнікаў спрычыняюцца значна да ўдасканаленьня мэтадаў запісваньня ды публікаваньня сабранага фальклёрнага матар'ялу. У прыгатове да друку апошняга тому Шэйнавага зборніка Карскі браў беспасярэдні ўдзел.

За грунтоўны навуковы разгляд Шэйнавых «Материалов для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края», разгляд, што быў апублікаваны ў «Записках АН по Историческо-филологическому отделению за 1899 г.», т. IV, № I, Расейская Імпэратарская Акадэмія Навук прызнала Карскаму залаты мэдаль. У 1902 г. Карскі дастае мэдаль і за разгляд беларускіх зборнікаў Раманава.

У сваім собскім запісе Карскі апублікаваў больш ста беларускіх народных песьняў, значны лік замоваў, абрадаў, казак. Шмат беларускага фальклёрнага й этнаграфічнага матар'ялу было сабрана й пазьней апублікавана й дзякуючы апрацаванай Карскім з даручэньня Акадэміі Навук «Программы для собирания особенностей белорусских говоров», што была выдадзеная ў 1897 г., а перавыдадзена ў 1916 годзе. Хоць апытаньнік гэты меў служыць галопа выяўленьню ды збору беларускіх моўных асаблівасьцяў, аднак-жа ў публікаваных колькі дзесяткоў прысланых адказаў ёсьць і шмат запісаных песьняў, казак, прыказак, прымавак, замоваў і абрадаў. Шырокае апісаньне беларускае абраднасьці й народнай творчасьці Карскі даў пазьней у 1-ай кнізе III тому «Беларусаў».