Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

— Татуля ідзе! — радасна паведаміла Валя.

І праўда, зза рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў бацька. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся.

— Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі.

Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з дымам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі.

— Ну цяпер не памрэм, — казаў бацька, прысаджваючыся на ўслончык. — Калі дажыліся да бульбачкі…

І цяжка, самотна ўздыхаў.

Канешне, ратавала малако, але ж моладзi i мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай i абуткам. Па гразi, па сьнезе кожны дзень за тры кiлямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нiчога ня купiш, ды й за што купiць? Памятаю, калi ў сяльпо прывязуць мануфактуру, дык за ёй душылiся чорт ведае як. Газы давалi па лiтру цi паўлiтры на месяц i толькi па пайскiх кнiжках. Прыйдзеш зiмой са школы, у хаце цёмна, перад печчу — лучына, так вось трэба рыхтаваць урокi. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалi сьветлыя моманты. Неяк увосень клiча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразi башмакi i кажа: «Ідзi ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне iх купiў. Усё ж я быў выдатнiк, i, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-ашчаджаў тыя гамашкi…

Якраз тою парой бацька ўзяўся будаваць новую хату, старая згнiла, жыць у ёй стала немагчыма. Узiмку хадзiў у сельсавет, каб дазволiлi сьпiлаваць колькi хвояў, затым iх трэба было вывезьцi. Ужо цёплай парой закладваў падмурак, пасьля ладзiў зруб. I ўсё сам, адзiн, не пакiдаючы палявой працы ў калгасе. Прыйдзе, бывала, на полудзень i хуценька на зруб — сякерай цюк, цюк… Так да восенi. Увосень перабралiся ў новую, яшчэ недаробленую, без падлогi хату. Хораша пахлi сьцены, але не было печы. Печ стаўлялi ўжо ў зазiмак. Намерзьлiся добра…

Маiмi вясковымi сябрамi былi хлопцы, пераважна старэйшыя за мяне, апроч хiба Васiля Паршонка, на год цi на два маладзейшага. Вядома ж, усе яны былi адметныя ўласным характарам: некаторыя добрыя i таварыскiя, iншыя — ня надта. Валодзя Галавач, хоць i старэйшы за мяне на тры гады, паводзiў сябе як роўны, ладна таварышаваў, памагаючы, калi ў чым была патрэба. Toe i ня дзiва — у яго была мацi вельмi добрая жанчына, апекавалася маёй мацi, калi тая засталася адна, бяз мужа. Валодзя памагаў мне сячы дровы, як бацька ляжаў з тыфам у Вушачы. Добры хлопец быў сын рэпрэсаванага — Коля, мой сусед (жыў цераз адну хату), якi пасьля вайны на радзiму не вярнуўся, атабарыўся ў Латвii. Меней мы сябравалi зь ягоным братам Мiшам Зьмiтраковым, казалi тады: задаецца. Пасьля вайны ён быў дырэктарам школы, якую адбудоўваў у Кублiчах. З Васiлём Паршонкам, будучым кiнамэханiкам, мы, памятаю, каталiся зiмой на лыжах; Васiль лепей за мяне зьяжджаў з самых крутых пагоркаў. Яшчэ адзiн сябра, мой стрыечны брат Мiкола, не вярнуўся з вайны — падобна, быў забiты пры штурме рэйхстагу, як сьведчыў камбат Няўстроеў. А ягоны малодшы брат Iльля, былы партызан, пабадзяўшыся па сьвеце, пад старасьць вярнуўся на радзiму i пахаваны на бацькоўскiх могiлках.

Вось цяпер я ўспамiнаю i хачу зазначыць, што ўсё ж такi дзецi — жорсткi народ. I нават у нечым па-жывёльнаму люты. Ну, натуральна, тое залежыць ад сацыяльнага стану, выхаваньня, гэта само сабой. Як i ў дарослых. Але дарослы чалавек мае нейкае права на годнасьць, хоць бы на асабiстую. А малы? Ён жа ня мае нiякiх правоў, а то i ўяўленьня пра тыя правы. Ён прывык думаць, што ўсё вырашае сiла — улады, дарослых, старэйшых сяброў… I заўсёды знойдзецца нехта старэйшы цi дужэйшы, а то i з садысцкiмi схiльнасьцямi, якi дыктуе свае законы. I часта меншы не разумее, што тое няправiльна, што павiнна быць iначай. I не паскардзiцца, бо ведае, што яго не абароняць. I ведае таксама, што скардзiцца кепска — тое яму ўнушылi рана, асяродзьдзе, а то i бацькi. Настаўнiкi таксама. Ростам я быў не малы, але худы i слабы, i з тае прычыны ў розных сутычках ня мог адчуваць перавагi. Перавага была за iншымi — болей дужымi, а галоўнае — болей нахабнымi. У мяне не было нахабства. Во тут я i прыпамiнаў мяккi матчын характар, якi я ўнасьледаваў i якi мне нямала шкодзiў зь дзяцінства. Зноў жа ў дзяцiнстве я быў схiльны востра перажываць свае ды i чужыя няшчасьцi. Асаблiва як пачасьцiлiся рэпрэсii, сялянскi хапун. I сябраваў з хлопцамi, што засталiся без бацькоў, якiх iншыя стараніліся цi грэбавалi, бо ж — ворагi народу. У нас тады вёска была двароў на дванаццаць, праўда, хутары яшчэ пасьля падсялiлi. Дык з гэтых дванаццацi гаспадароў шасьцёх узялi. Цёмных калгасьнiкаў, былых беднякоў. Узялi i Бобрыка. Мабыць, яму тая «Нива» з царамi ды графiнямi бокам вылезла. Быў яшчэ Дзям’ян Азевiч, iнвалiд Першай сусьветнай вайны з сухой паралiзаванай рукой, якую насiў у чорнай пальчатцы. Ён зарабляў на хлеб рамонтам гадзiньнiкаў, якiя несьлi яму з усёй акругi. I ён усе iх рамантаваў — насьценныя, кiшэнныя, будзiльнiкi i г. д. I нават больш — шкло ў iх ставiў. А шкло дзе возьмеш? Дык ён купляў шкло для лямпы, з выпуклай часткi выразаў самы пятачок i ставiў. Я, калi вучыўся, колькi год насiў яму гадзiньнiкi зь мястэчка, пераважна ад настаўнiкаў. Пакладу ў карабок ад запалак i прынясу. Ён шкельца ўставiць, аднясу назад. А тады нясу рубель за працу. I ён заўсёды дасьць 20 капеек. Вось i гэтага iнвалiда ўзялi. А ягоны сын у гэты час, таксама Дзёмка, служыў на Далёкiм Усходзе. А пасьля, у вайну, пайшоў у партызаны i ваяваў да перамогi. Ваяваў за савецкую ўладу, якая панiшчыла ягонага бацьку. Але — не пакрыўдзiўся, за што, як вядома, хвалiлi бальшавiкi. Што «не азлобiўся». Як быццам за тое сапраўды можна было не азлобiцца. Улетку на Пятроўскім лузе бабы зграбалі сена. Надвячоркам ля мастка спынілася райкомаўская эмка, зь якой вылез нейкі чын у пінжаку. Ён загадаў брыгадзіру дзядзьку Антону сабраць баб да кучы. Хутка ўсе і сабраліся на скрытным прылесным пагорку, пасталі, зморана абапершыся на граблі. Рабкамавец разгарнуў газэту і пачаў чытаць. У войску арудавала група шкоднікаў і шпіёнаў на чале з маршалам Тухачэўскім ды іншымі. Яны труцілі чырвонаармейцаў, падсыпалі ім у харч бітае шкло, выдавалі замежнікам вайсковыя сакрэты. Вярхоўная калегія Вайсковага трыбуналу прысудзіла іх да расстрэлу, і ўчора прыгавор быў выкананы. Слаўныя савецкія чэкісты не спудлавалі і на гэты раз. Бабы плакалі — гэта ж трэба, такія падлюгі. «Добра, што іх выкрылі, а то майму малодшаму ўвосень прызывацца, далібог атруцілі б» — плакала ад радасьці адна баба з Слабодкі. «Анягож, — пагаджалася другая. — Ці ім шкода нашых хлопцаў. Зьвяругі такія». Брыгадзір Антон зацята маўчаў. Невядома, што было ў яго ў думках. Але ён быў разумны мужык, і мы, дзеці, неяк паважалі яго. Толькі чаго ён маўчаў — тады было нам невядома.