Васіль Быкаў: Доўгая дарога дадому

Кублiчы да вайны былi сельсавецкiм цэнтрам, а Вушача — раённым. У маiм тагачасным уяўленьнi то было ўжо горадам, далёкiм i зманлiвым — з клубам, сталоўкамi i нават кнiгарняй. У кнiгарнi вiсела знакамiтая карцiна Зайцава (рэпрадукцыя, вядома) — «Чапаеў на канi», — у бурцы, з апушчанай блiскучаю шабляй. Захапляла натуральна выпiсанае неба (тады яшчэ гэтак умелi) з прыгожымi аблокамi, i я, зрэдчас бываючы ў Вушачы, заходзiў у кнiгарню палюбавацца на Чапаева.

Але Кублiчы… Як я ўжо казаў, тут была новая, драўляная школа са сьветлымi клясамi, фiзкультурнай пляцоўкай побач. I, канешне, з новымi настаўнiкамi. Рускую мову i лiтаратуру выкладала Клаўдзя Якаўлеўна Пашута, маладзенькая дзяўчына, якая толькi што прыехала з Полацкага педтэхнiкуму. Мы любiлi яе проста за маладосьць, хоць i настаўнiца яна была неблагая. I ўсё ж беларускiм дзецям руская мова давалася няпроста, асаблiва дыктанты, усялякiя сачыненьнi. Я ж пад той час захапляўся кнiжкамi, абыякiмi — рускiмi цi беларускiмi, — таму i руская мова ў мяне iшла без асаблiвых праблемаў. Беларускую мову выкладаў Андрэй Дзям’янавiч Курчанка — змрачнаваты чалавек, даволi строгi настаўнiк. Трэба сказаць, ён выдатна ведаў сваю справу, i, паколькi быў строгi, усе мусiлi сур’ёзна вучыць беларускую мову. Ну а мне яна давалася проста, можа, таксама дзякуючы таму, што i я пабойваўся Андрэя Дзям’янавiча. Хаця ён выклiкаў мяне рэдка i нiколi не даваў адказаць да канца. Толькi я пачынаў, як ён казаў: сядай! I ставiў пяць. (Цi — «выдатна», я ўжо забыўся, якiя адзнакi тады былi. Сыстэма ж адукацыi ў нас пэрманэнтна мяняецца.) Як бы там нi было, беларускую граматыку я надоўга засвоiў (ведама ж, наркамаўку) i, можа, толькi цяпер пачынаю забываць. А яшчэ быў настаўнiк Красiнцаў, якi выкладаў фiзыку, гiсторык i географ Жырноў. Гэта таксама былi слаўныя настаўнiкi, сьветлая iм памяць.

У тыя гады я ўжо захапiўся чытаньнем. Але дзе браць кнiгi? Канешне, у школьнай бiблiятэцы, якая была ня дужа багатая, ды ўсё ж клясыка ў ёй знаходзiлася, i беларуская i руская, i што-нiшто з сусьветнай. Найперш прыгоднiцкая лiтаратура — ад Жуль Вэрна да нашага Янкi Маўра6, кнiгi якога я вельмi любiў. Дужа папулярную на той час «Як гартавалася сталь» чыталi па чарзе ўсёй школай. Аднойчы я захварэў i доўга не хадзiў у школу, затое чытаў, i перачытаў усё, што было ў Слабодскай школе, а гэта пераважна руская клясыка. Тады ж адолеў «Вайну i мiр», тры тамы «Цiхага Дону», шмат што з Ганчарова, Тургенева, а таксама Зарэцкага, Гартнага, Галавача. Доўга нiдзе ня мог дастаць коласаўскую «Дрыгву», пра якую дазнаўся са школьнай граматыкi. Дык падпiльнаваў, як яна паявiлася ў нарыхтоўчай краме ў Селiшчах. Але ж дзе было ўзяць грошы? Звычайна летняй парой дзецi дралi лыка лазы, крушыны, усё тое сушылi на сонцы i здавалi ў нарыхтоўчыя канторы. Чарговы раз занёсшы ладны бярэмак кары ў Гушчынскую Слабодку, я займеў магчымасьць купiць «Дрыгву». Як усё тое было прачытана, iшло паляваньне на кнiжкi па сябрах i знаёмых. Скажам, дачуўшыся, што ў кагосьцi ёсьць якiя незнаёмыя кнiжкi, я прасiў даць пачытаць. На два днi, на адну ноч. Памятаю, з намi ў школе вучыўся Баброўскi, здаецца, зь вёскi Чамярычына. Ягоны бацька цi дзед былi настаўнiкамi яшчэ за царскiм часам, i пасьля iх застаўся сундук з кнiжкамi. Во гэта быў скарб! Баброўскi прыносiў мне кнiжкi ў школу, я да яго бегаў па кнiжкi i ўлетку. Чытаў пераважна выданьнi XIX стагодзьдзя — Мамiна-Сiбiрака, Караленку, Станюковiча, Памялоўскага, некалькi раманаў Шэльлера-Мiхайлава ды iншых. У яго ж неяк знайшоў рэдкую па тым часе кнiгу Жуль Верна «Из пушки на луну», якая мне дужа спадабалася. Дазнаўшыся, што на беларускай мове яе няма, я сам пераклаў яе з расейскай, паслаў у Менск у газэту «Піянэр Беларусi», каб там надрукавалi i пазнаёмiлi беларускiх дзяцей з гэтым творам. Канешне, тое было наiўна, але кнiжны сьвет ужо звыкла стаў для мяне ня меней значны за рэальны. У дзiцячыя гады адбывалася нейкае душэўнае фармаваньне, можа, болей важнае за ўплывы рэальнага сьвету…

Паэзiя, у тым лiку i расейская клясыка, мала краналi. Трохi пазьней, у юнацтве, пачаў падабацца Лермантаў. I я зразумеў, чаму, калi пасьля вайны прачытаў у Бунiна, што Лермантаў, а зусiм ня Пушкiн — першы паэт Расеi.

Некалькi год у школе я сядзеў за адной партай з Шуркам Андрэйчыкам. То быў цiхманы, задуменны хлапец, добра вучыўся па матэматыцы. Лепш за мяне. Але я лепей пiсаў дыктоўкi i сачыненьнi. Тады мы стварылi пэўную каапэрацыю i памагалi адзiн аднаму: ён мне па матэматыцы, а я яму па мовах. Зь цягам часу я зусiм занахабнiчаў i на ўроках матэматыкi чытаў пад партаю кнiжкi. Так доўжылася, аж пакуль дырэктар Сьлiмборскi, ён жа выкладчык матэматыкi, мяне не злавiў i не паставiў двойку. Мусiў выпраўляцца. Было сорамна, бо па астатнiх прадметах меў адны пяцёркi.