Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

Цiкава зазначыць, што за час, якi мiнуўся з моманту маiх першых уражаньняў ад возера, шмат што — калi ня ўсё — у навакольлi зьмянiлася. Ня стала прыазёрных вёсак, пабурылiся ў вайну, ды так i не аднавiлiся мястэчкi, паадыходзiлi ў iншы сьвет людзi. А возера нiколькi не зьмянiлася. Усё той жа бераг, тыя ж яго абрысы, водмель i зарасьнiкi трысьнягу побач. I нават тры старыя алешыны на беразе як расьлi на пачатку мiнулага стагодзьдзя, так растуць i цяпер. I той бераг такi ж круты i лясiсты, недаступны нi зiмой, нi ўлетку. Сапраўды, неўмiручае i нават нязьменнае мiлае маё азярко, якое я буду любiць да скону дзён. Возера тое называлi Белякоўскiм — па назову блiжняй, дарэчы, уцалелай за вайну вёскi. А гiстарычны назоў ягоны — Гарадзень, мабыць, паводле памянёнага ўжо капiшча. А крыху далей — зьвязанае з гэтым рачулкай возера Камароўскае. То большае, з астраўком, i побач зь iм, бы спарыш, меншае. А памiж iмi па мастку праходзiла дарога. I вось, памятаю, гэта таксама было ў дваццатыя гады, калi аднаасобна жылi, настала нейкае сьвята, магчыма, Сёмуха, паехалi мы сям’ёй у Стайкi на набажэнства. Казалi, прыехаў архiрэй. На гэтай дарозе з гары панёс конь, i мне, малому, здалося, што якраз той кiруе ў возера. Дужа спалохаўся. Дзякуючы таму спалоху запомнiў i паездку, i возера, i сябе малога. А возера таксама прыгожае, на астраўку менскiя археолягi раскапалi стаянку нэалiтычнага чалавека. Так што мясьцiны гэтыя былi даўно абжытыя, але ацалелыя праз тысячагодзьдзi.

Калiсьцi над возерам ля вёскi Белякоўшчына стаяў маёнтак пана Рудамiна (дарэчы, славуты род часоў ВКЛ), у якiм колькi год мясьцiлася школа. Пасьля школу перавялi ў Двор-Слабодку, а Рудамiнаў маёнтак разабралi на бярвеньне i перавезьлi ў Вушачу пад райвыканкам, якi там i быў да самай вайны. Возера без жытла асiрацела, хаця недалёка былi вёскi — Саўчонкi-дольнiя i Саўчонкi-гаране. Цяпер пра iх сьведчаць толькi аброслыя малiньнiкам камянi падмуркаў. Далей па рэчцы была вёска Вiтава з мастом, грэбляй i мураваным млынам. Вiтава i млыну даўно няма, але вёска Чарапоўшчына на гары пакуль што стаiць, прытулiў шыся да зьдзiчэлага саду i дамоўкi пана Малiноўскага. Яшчэ ў 20-я гады то была здатная будынiна з вэрандай, зашклёнай разнаколернымi шкельцамi, а галоўнае — з мэталiчнай вiнтавой лесьвiцай на другi паверх. I тое ды iншае дужа захапляла дзятву, мы бегалi туды паглядзець хоць знадворку. У сярэдзiну не пушчалi, там была важная ўстанова — сельсавет, на ганку якога тупаў мiлiцыянт з наганам на баку.

Пра дзядоў-прадзедаў ведаю няшмат, мабыць, мала захавалася пра iх у нашай сямейнай памяцi. Цi, можа, бацькi ня мелi патрэбы распавядаць пра iх дзецям. Сьпярша тое насамрэч было малым нецiкава, а пасьля не было каму слухаць. Ведаю толькi, што адзiн дзед быў патомны рыбак, усё жыцьцё лавiў рыбу. Тую справу перадаў сыну, брату маёй мацi — Лявону, якi таксама лавiў рыбу. Другі дзед быў селянiн-адыходнiк, сэзонна рабiў на прамысловых прадпрыемствах у Курляндыi, там жа пад канец жыцьця выбiўся ва ўпраўляючыя цагельнага завода. Баба жыла ў вёсцы, але рана памерла, вялiкiх уражаньняў па сабе не пакiнула. Бацька Уладзiмер Хведаравiч у маладосьцi нямала пабадзяўся па сьвеце i толькi на старасьцi жыў у роднай вёсцы. Як цяпер пагляджу, гэта, можа быць, самае нешчасьлiвае пакаленьне, якое за ўсё свае жыцьцё долi ня знала. Адно бязладзьдзе, рэвалюцыi, войны. Ды калектывiзацыя. Ды барацьба з ворагамi народу… Голад, кроў i пакуты.

Зямлi было мала, казалi тады — два надзелы, дык бацька кожнае лета хадзiў у адыходнiкi — на цагельныя заводы ў Латвiю, пасьля служыў чатыры гады ў царскай армii, у Гораднi, дзе, дарэчы, пасьля i мне давялося жыць. Толькi прыйшоў са службы, пачалася Першая сусьветная вайна, быў змабiлiзаваны ў самсонаўскую армiю, недзе ў Аўгустоў скiх лясах трапiў у палон i апынуўся ў Нямеччыне. Працаваў у баўэра. У палоне, казалi, было па-рознаму, як дзе i каму. На заводах i ў шахтах дык дужа кепска, а ў прыватных гаспадароў, здаралася, i нiшто. Канешне, трэба было працаваць, але немцы кармiлi, апраналi, неяк клапацiлiся аб працаўнiках, ня тое, што пасьля на радзiме, у калгасах. Бацька часта ўспамiнаў свой палон добрым словам, што ў мяне, вечна галоднага падлетка, выклiкала непаразуменьне i зайздрасьць. Яшчэ бацька быў на грамадзянскай вайне, наступаў на Варшаву. А перад тым палякi наступалi на нас, у ваколiцах вёскi адбыўся бой, было шмат забiтых з абодвух бакоў. Тое месца, дзе ляжалi забiтыя, пасьля доўга называлi Бiтаю пожняй.

Мама распавядала, некаторыя зь сялянаў зьдзiралi зь iх боты, апратку. Тое распавядала з асуджэньнем, амаль спалохам (гэта ж — вялiкi грэх!) i паказвала ў вуглу хаты дзiрку, дзе засела куля, што прыляцела ўсё адтуль, зь Бiтай пожнi. Я таксама не любiў тую пожню, але болей за калючую траву, што расла там i дужа калола босыя ногi.