Philipp Vandenberg: Spisek Sykstyński

Niechaj będzie przeklęty dzień, w którym Kuria zadecydowała poddać Kaplicę Sykstyńską odnowieniu według najnowszych metod i stanu wiedzy. Niechaj będzie przeklęty florentyriczyk, przeklęta cała sztuka i arogancja niewypowiadania heretyckich myśli z odwagą prawdziwego kacerza, ale powierzania ich zmielonemu wapniowi, najbardziej odrażającej ze wszystkich skał, wymieszanej buon fresco * z pełnymi lubieżności farbami.

Kardynał Joseph Jellinek patrzył na wysokie sklepienie, spod którego zwisało zasłonięte płachtami rusztowanie; za nim, obok palca Stwórcy, można było jeszcze dojrzeć postać Adama. Twarz kardynała kilkakrotnie wyraźnie drgnęła, tak jak gdyby obawiał się Boskiej prawicy, tam wysoko bowiem, otulony purpurowymi szatami, unosił się nie łaskawy, pełen miłosierdzia Bóg, ale potężny i piękny, wspaniale umięśniony niczym zapaśnik Stwórca obdarzający życiem; Słowo, które w tej kaplicy stało się ciałem.

Od fatalnej epoki rządów posiadającego zmysł artystyczny papieża Juliusza orgiastyczne malarstwo Buonarrotiego nie cieszyło oka żadnego z najwyższych kapłanów, twórca ten bowiem, co już za czasów jego życia było publiczną tajemnicą, przepełniony był wątpliwościami wobec wiary chrześcijańskiej, jego obrazy wyrażające myśli artysty tworzyły swoistą mieszaninę opierającą się na przekazach ze Starego Testamentu i greckiego antyku, a być może także i wyidealizowanej sztuki rzymskiej, co wtedy uchodziło po prostu za grzech. Papież Juliusz miał jakoby upaść na kolana i modlić się, kiedy artysta po raz pierwszy odsłonił przed nim fresk przedstawiający bezlitosnego Sędziego, wobec wyroków którego drży zarówno Dobro, jak i Zło. Zaledwie jednak ochłonął, natychmiast wdał się w gwałtowną kłótnię z Michelangelem, dotyczącą obcości, zagadkowości i nagości emanującej z malowidła. Skonfundowana trudną do wyjaśnienia symboliką, licznymi aluzjami i nowoplatońskimi elementami, Kuria nie znalazła innego wyjścia, jak tylko skrytykować zbyt wielką liczbę postaci, ukazanie nagości ludzkiej egzystencji, co więcej, zażądano nawet usunięcia całego malowidła. Obstawał przy tym przede wszystkim papieski mistrz ceremonii, Biagio da Cesena, który zdawał się rozpoznawać na fresku pod postacią Minosa, sędziego piekieł. Jedynie gwałtowny sprzeciw najznamienitszych artystów rzymskich uratował Sąd Ostateczny przed zniszczeniem.

Teraz zaś groziła zniszczeniem obrazu genialnej myśli Michelangela przeciekająca całymi wiekami woda, wielokrotne przeróbki i osiadła na fresku sadza, unosząca się z płomieni świec. O, gdybyż pleśń przeżarła postaci proroków, a dym pochłonął Sybille! Zaledwie bowiem główny konserwator, Bruno Fedrizzi, rozpoczął swoją pracę, stojąc na wysokim rusztowaniu, zaledwie wraz ze swymi pomocnikami usunął pokrywającą postaci pierwszych proroków ciemną warstwę zanieczyszczeń składającą się z sadzy, króliczego kleju i rozpuszczonych w oliwie pigmentów, zaczęła się wypełniać ostatnia wola florentyńczyka. Wydawało się nawet, że to sam Michelangelo powstał z martwych, groźny niczym Anioł Zemsty.

W przeszłości prorok Joel trzymał w dłoniach zwój pergaminu, który mimo iż rozwinięty między lewą a prawą ręką, nie zawierał w górnej ani dolnej części żadnej litery czy innego znaku. Teraz, po oczyszczeniu, na zwoju widać było wyraźnie literę „A”. „A” i „Ω”, pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego, są symbolami kościoła pierwszych chrześcijan. Jednakże konserwatorzy na próżno oczyszczali ten fragment fresku, mimo iż namalowany al fresco * pergamin stał się olśniewająco biały, wapienny tynk nie ukrywał w sobie żadnego znaku przypominającego literę „Ω”. Za to w księdze leżącej na pulpicie przed Sybillą Erytrejską, sąsiadującą z prorokiem Joelem, pojawił się inny, zagadkowy skrót: I – F – A.

To nieoczekiwane odkrycie, nie zauważone przez opinię publiczną, wywołało gwałtowną dyskusję. Poddawali je ekspertyzom archiwiści i historycy sztuki z Dyrekcji Generalnej Pomników, Muzeów i Galerii Papieskich pod kierownictwem profesora Antonia Pavanetto, z Florencji przyjechał Ricardo Parenti, specjalista zajmujący się życiem i twórczością Michelangela, a kardynał Sekretarz Stanu, Cascone, po wewnętrznej dyskusji dotyczącej znaczenia liter A – I – F – A, uznał odkrycie za sprawę nie nadającą się do rozpowszechnienia. To właśnie Parenti był tym, który podczas dyskusji jako pierwszy wziął pod uwagę możliwość, iż w trakcie dalszych prac konserwatorskich mogą zostać odkryte kolejne litery, rozszyfrowanie ich znaczenia zaś może pod pewnymi względami nie leżeć w interesie Kurii i Kościoła. W końcu Michelangelo wiele wycierpiał z winy swych zleceniodawców-papieży i nieraz napomykał, że zemści się w sobie tylko wiadomy sposób.

– Czy w przypadku tego florentyńskiego malarza należy się liczyć z filozofią heretycką? – zapytał kardynał Sekretarz Stanu.

– Nie jest to wykluczone – odparł historyk sztuki.

W związku z tym kardynał Sekretarz Stanu, Giuliano Cascone, poprosił o radę prefekta Świętej Kongregacji Wiary, kardynała Josepha Jellinka, który jednakże nie wykazał zbyt wielkiego zainteresowania sprawą i zasugerował, aby tym problemem, o ile w ogóle można o czymś takim mówić, zajęła się Generalna Dyrekcja Pomników, Muzeów i Galerii Papieskich pod kierownictwem profesora Pavanetto; Święte Oficjum w każdym razie wolało nie ingerować w tę sprawę.

Kiedy w następnym roku rozpoczęto prace konserwatorskie związane z postacią proroka Ezechiela, zainteresowanie Kurii skierowane było przede wszystkim na zwój pergaminu, który głosiciel zniszczenia Jeruzalem trzymał w lewej ręce. Jak zameldował wkrótce Fedrizzi, konserwatorzy odnieśli wrażenie, iż fresk jest w tym miejscu szczególnie zakopcony, tak jak gdyby dokonano tego sztucznie przy pomocy płomienia świecy, aby zaciemnić ten fragment malowidła. W końcu spod gąbek konserwatorów pojawiły się w świetle dziennym dwie następne litery: „L” i „U”, professore Pavanetto zaś wyraził przypuszczenie, że również i Sybilla Perska, następująca po Ezechielu, kryje w sobie podobną tajemnicę. Garbata staruszka, mająca najwyraźniej słaby wzrok, trzyma tuż przed oczami oprawną w czerwoną skórę księgę. Z bliska, z rusztowania, jeszcze przed rozpoczęciem prac przez Bruno Fedrizziego, można było zauważyć zarysy jakiejś litery. Kardynał Sekretarz Stanu, Cascone, którego całe odkrycie niepokoiło bardziej niż innych, nakazał oczyścić na próbę księgę trzymaną przez Sybillę. W taki sposób przypuszczenie zamieniło się w pewność i cała kombinacja uzupełniona została o kolejną literę – „B”.

Na tej podstawie należało więc przyjąć, że również i ostatnia postać w szeregu, prorok Jeremiasz, ujawni jeszcze jedną literę; i rzeczywiście, na widniejącym u jego boku zwoju pergaminu pojawiło się następne „A”. Jeremiasz, któremu Michelangelo dał swoją własną, pełną rozpaczy twarz, jak żaden inny z proroków dręczony był wewnętrznymi rozterkami oraz wątpliwościami i otwarcie twierdził, iż naród nigdy nie zostanie nawrócony, pozostał milczący, pełen rezygnacji i bezradny, tak jakby znał tajemnicze znaczenie kombinacji liter: A – I – F – A – L – U – B – A.

Kardynał Sekretarz Stanu, Giuliano Cascone, stwierdził więc, iż znaczenie napisu należy wyjaśnić przed podaniem do wiadomości publicznej informacji o odkryciu. Poddał też pod rozwagę możliwość zmycia tajemniczego skrótu, gdyby nie można było poznać jego sensu, co według głównego konserwatora, Bruno Fedrizziego, byłoby technicznie możliwe do osiągnięcia, Michelangelo bowiem namalował tę kombinację liter wraz z drobnymi poprawkami a secco * na gotowym już fresku. Jednakże professore Riccardo Parenti gwałtownie zaprotestował grożąc, iż w takim przypadku zrezygnuje ze swej funkcji doradcy i poinformuje opinię publiczną o zamiarze fałszerstwa i zniszczenia w Kaplicy Sykstyńskiej z pewnością najznamienitszego dzieła sztuki na świecie. W związku z tym Cascone wycofał się ze swojej propozycji i polecił ex officio * kardynałowi Josephowi Jellinkowi, jako prefektowi Kongregacji Wiary, stworzenie komisji do zbadania znaczenia napisu w Kaplicy Sykstyńskiej i omówienia wyników badań w trakcie zwyczajnego posiedzenia. Jednocześnie sprawę tę przesunięto z kategorii speciali modo * do kategorii specialissimo modo *, w konsekwencji czego każde wykroczenie przeciwko nakazowi utrzymania tajemnicy karane miało być utratą czci. Termin rozpoczęcia prac consilium wyznaczono na poniedziałek po drugiej niedzieli po święcie Trzech Króli.