Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

У купэ да самага канца ехаў яшчэ адзiн мужчына. Астатнiя пасажыры мянялiся. Мужчына быў старэйшы за мяне гадоў на шэсць, дужы, мажны, гаваркi, адрэкамендаваўся ён Пятром Максiмавiчам, iнжынерам-тэхнолагам на рыбным камбiнаце. Ён i аблегчыў сваiмi размовамi сум i нудзь нашай дарогi. Ён умеў расказваць. А гэта рэдкi дар, талент. Для адных, напрыклад, засол сялёдкi цiкавейшая тэма, слухаеш пра гэты засол i не наслухаешся. Другi ж чалавек, якi, скажам, перажыў атамную бамбардзiроўку цi ўратаваўся на моры пасля караблекрушэння, зусiм не зможа зацiкавiць слухача сваiм расказам. Усё залежыць ад таго, як чалавек валодае словам. Пётр Максiмавiч адносiўся да першых.

- Вось вы - юрыст, падпалкоўнiк юстыцыi, - гаварыў ён мне, - судзiце людзей. Цяпер, вядома, такi час, што ў вас ёсць магчымасць i свабода, ну, можа, не поўная, але ж ёсць, судзiць сумленна i справядлiва. Скажыце праўду, каго вы бачыче перш за ўсё ў надсудным - злачынцу цi ахвяру лёсу? Цi ўзнiкае ў вас да яго жаласць, спагада? Законы псiхiкi такiя, што чалавек на сваёй працы прывык да яе так, што не заўважае яе незвычайнасцi, асаблiвасцi. Ну, напрыклад, прафесiйны кат. Для яго забойства - прывядзенне ў выкананне прысуду - звычайная праца. У яго, ката, жаласцi да людзей, якiх ён павiнен забiць, няма, яна атрафiравалася на яго рабоце. Звычайны чалавек не можа не толькi забiць чалавека, жывёлу, а i прысутнiчаць пры гэтым забойстве. Ну а забойнiк на бойнi, што забiвае жывыя стварэннi? Вось я на радзiме сваёй, адкуль еду, бачыў такую карцiну. Зайшоў да родзiча на невялiкую раённую бойню. I што ж мяне там здзiвiла? Сядзiць маладая дзяўчына на забойным канвееры, леташняя выпускнiца дзесяцiгодкi, i малатком забiвае бараноў. Падвядуць да яе бляяку няшчаснага, яна малатком яго памiж рожак - гах! Забiвае i з суседам перагаворваецца, рагоча. Я спытаў у яе, чаму выбрала такую сабе работу. Сказала, бо не было iншай. А на пытанне, цi не шкада ёй гэтых баранчыкаў, прызналася, што было шкада напачатку, а пасля прывыкла, звычайная работа, за якую плоцяць... Скажыце, таварыш падпалкоўнiк, - звярнуўся ён да мяне, - а вам першыя асуджаныя не снiлiся?

- Снiлiся, хваляваўся за iх, - прызнаўся я. - Першых асуджаных i цяпер помню.

- Цяпер жа прывыклi да свайго занятку? Усё ж такi ў турму саджаеце, волю адбiраеце. Звыклiся?

Я пацiснуў плячыма. Як яму адказаць? Прафесiя юрыста незвычайная, адказная i жорсткая - караць вiнаватых. Але цi можна звыкнуцца, страцiць адчуванне спагады, жаласцi да таго, каго павiнен пакараць, можа, нават i смерцю? Цi можна быць абыякавым да лёсу чалавека, якi трапiў пад тваю ўладу? Я адказаў, як звычайна адказваюць на такiя пытаннi, што стараюся судзiць справядлiва, кiруючыся толькi законам i сваiм сумленнем.

- А ўсё ж ад чаго залежыць: адзiн суддзя, пракурор строгi, другi мяккi. Ад яго характару, выхавання, адукацыi?

- Ад усяго гэтага i залежыць. I яшчэ ад сумленнасцi. Не дай бог, каб у людзей гэтай прафесii былi кар'ерысцкiя, кан'юнктурныя схiльнасцi. На жаль, ёсць сярод нас i кар'ерысты, i проста абмежаваныя людзi. Iм бы за станком стаяць, на заводскiм канвееры, а яны крэсла суддзi, пракурора займаюць... Калi суддзя застаецца ў дарадчым пакоi, усё павiнна быць адкiнута, акрамя iмкнення вызначыць па справе iсцiну - вiнаваты падсудны цi не вiнаваты i якую кару ён павiнен атрымаць.

- Усё гэта правiльна, - сказаў неяк засмучана Пётр Максiмавiч i цяжка ўздыхнуў. - Вось такое б правасуддзе ды ва ўсе гады. I ў трыццатыя.

Я ўважлiва паглядзеў на яго i зразумеў, што ён - ахвяра тых трыццатых гадоў, i спытаў пра гэта. Ён прызнаўся i ўжо блiжэй да Мурманска, калi ў купэ засталiся ўдвух, ён i расказаў мне пра сябе вось такую драматычную гiсторыю.

У трыццаць шостым яго, райкомаўскага камсамольскага работнiка, адкамандзiравалi служыць у народны камiсарыят унутраных спраў. Нейкi час ён там вучыўся на курсах, пасля чаго быў прызначаны следчым. Малады, выхаваны ў непрымiрымай нянавiсцi да ворагаў савецкай улады, гатовы за яе аддаць жыццё па першаму клiчу, ён узяўся за службу з радасцю, верачы, што ўсе, хто сядзiць у тых следчых камерах, i ёсць ворагi, якiх трэба выкрываць i рашуча караць.

Першую справу яму далi на такога ж, як i ён, маладога былога камсамольскага работнiка. Прачытаў матэрыялы малады следчы Пётр i не паверыў прачытанаму. Падследнага Стасевiча, сакратара суседняга райкома камсамола, ён ведаў, сустракаўся з iм на розных камсамольскiх нарадах, пленумах, ведаў яго як актыўнага важака моладзi. I вось гэты Стасевiч абвiнавачваўся ў шпiянажы ў карысць Польшчы. У справе быў пратакол допыту аднаго падследнага, якi сцвярджаў, што Стасевiч разам з iм уваходзiў у шпiёнскую арганiзацыю.