Józef Kraszewski - Stara baśń, tom pierwszy

dym się dobywał (…) przez nieszczelny dach – jest to opis tzw. kurnej chaty. [przypis edytorski]

dzieża – drewniane naczynie do rozczyniania mąki. [przypis redakcyjny]

ceber – duże naczynie wykonane z drewnianych deszczułek ułożonych pionowo jedna obok drugiej i spiętych razem dookoła obręczami; w dwóch dłuższych, przeciwległych deszczułkach znajdowały się otwory, przez które przekładano drąg, dzięki czemu naczynie mogły nieść dwie osoby; w cebrach noszono najczęściej wodę. [przypis edytorski]

żarna – przyrząd do ręcznego mielenia zboża, złożony z dwóch kamieni: dolnego, nieruchomego, często wgłębionego dla pomieszczenia ziarna oraz górnego, ruchomego, służącego do miażdżenia ziarna na mąkę. [przypis edytorski]

bodnia – duża drewniana beczka; od jej nazwy pochodzi określenie zawodu osoby zajmującej się wyrobem takich i podobnych naczyń, bednarza. [przypis redakcyjny]

zwodnictwo – oszustwo. [przypis edytorski]

kosa (daw.) – warkocz. [przypis redakcyjny]

kopa – daw. jednostka obrachunkowa, 60 sztuk (5 tuzinów). [przypis edytorski]

kolec – tu: kółko; por. kolczuga: pancerz z drobnych, splecionych z sobą kółek. [przypis edytorski]

kowany – kuty. [przypis edytorski]

kosaciec – irys. [przypis edytorski]

doma – w domu. [przypis redakcyjny]

niewiastka (daw.) – synowa; nazwę tę tłumaczy się tak, że była to osoba wchodząca do rodziny, o której się nic nie wiedziało. [przypis edytorski]

kosa (daw.) – warkocz. [przypis edytorski]

usty – dziś popr. forma N. lm: ustami. [przypis edytorski]

ruciany wianuszek – wianuszek z ruty, rośliny o drobnych żółtych kwiatach, będącej symbolem panieństwa; ruta – znana jest od starożytności jako zioło lecznicze, służące także w kuchni do nacierania mięs w celu zachowania ich świeżości; daw. wierzono również, że ruta chroni przed złym urokiem. [przypis edytorski]

gościniec – podarunek dawany w podzięce za gościnę. [przypis edytorski]

potrząsła – dziś popr. potrząsnęła a. potrzęsła. [przypis edytorski]

ksiądz (starop.) – książę. [przypis edytorski]

żupan – naczelnik żupy, czyli okręgu; odpowiednik kasztelana a. (w Europie Zach.) komesa. [przypis redakcyjny]

wiano – posag. [przypis redakcyjny]

chłopcy dorosłe (daw. forma) – dziś: chłopcy dorośli. [przypis edytorski]

zapaśny – posiadający zapasy czegoś; zasobny. [przypis edytorski]

oba – dziś: obaj. [przypis edytorski]

po jednemu – dziś: po jednej. [przypis edytorski]

wiele – tu: ile. [przypis edytorski]

stawić życie – ryzykować życie. [przypis edytorski]

życie się stawi – życie się ryzykuje. [przypis edytorski]

dola – tu: los. [przypis edytorski]

wiele – tu: ile. [przypis edytorski]

Pomorcy – rosyjscy osadnicy nad Morzem Białym. [przypis redakcyjny]

Ranowie – plemię zachodniosłowiańskie, zamieszkujące wyspę Rugię. [przypis redakcyjny]

Serby – Serbowie. [przypis redakcyjny]

Chrobatowie – plemię słowiańskie zamieszkujące na Łysej Górze, rywalizujące z Polanami o panowanie nad krajem. [przypis redakcyjny]

Morawianie – plemię słowiańskie zamieszkujące Morawy na terenie dzisiejszych Czech. [przypis redakcyjny]

przecie – mimo to. [przypis edytorski]

przecie – mimo to. [przypis edytorski]

krom – oprócz. [przypis redakcyjny]

nazajutrz do dnia (daw.) – jutro przed świtem. [przypis edytorski]

kneź – kniaź; tytuł władcy. [przypis edytorski]

wola – tu: wolność. [przypis edytorski]

krucy – dziś popr. forma lm.: kruki. [przypis edytorski]

stołb a. stołp (daw.) – wieża obronna, wolno stojąca, wzniesiona w obrębie murów zamku; donżon. [przypis edytorski]

barć – naturalne siedlisko pszczół. [przypis edytorski]

smerda (daw.) – sługa książęcy (tu: w randze przełożonego); u Słowian: wolna ludność chłopska popadła w zależność od księcia. [przypis edytorski]

łubiany – wykonany z łuby, czyli tzw. dartki drzewnej: długich, cienkich pasów struganych z miękkiego drewna, służących do wyplatania koszy itp. [przypis edytorski]

oznajmując – dziś: oznajmiając. [przypis edytorski]

u stołba – pod wieżą, w okolicy wieży. [przypis edytorski]

zyszczę (starop.) – zyskam, pozyskam. [przypis edytorski]

samowtór (daw.) – sam z kimś, we dwóch; przysłówek oznaczający wykonywanie jakiejś czynności przez dwie osoby; samotrzeć – sam z dwoma towarzyszami, we trzech; samoczwór – sam z trzema towarzyszami, we czterech; samopiąt – sam z czterema towarzyszami, w pięciu; samoszóst – sam z pięcioma towarzyszami, w sześciu itd. [przypis edytorski]

wyjaśniła się – tu: rozjaśniła się, rozpogodziła. [przypis edytorski]

spowolnieć – tu: spokornieć; zachowywać się „po (według) czyjejś woli”. [przypis edytorski]

mienić się (starop.) – zmieniać się. [przypis edytorski]

że go nie stało (daw.) – że go brakowało. [przypis edytorski]

wydać wojnę – wypowiedzieć komuś, wszcząć z kimś wojnę. [przypis edytorski]

przeciwić się (daw.) – sprzeciwiać się. [przypis edytorski]

że się od nich pochowały – że się przed nimi pochowały. [przypis edytorski]