Paulus Diaconus: Historia romana

8Aetius uero incaute perpendens Romanos a Gothis perempto Attila deprimi nec deinceps aduersum Gothos, si necessitas incumberet, solacium habere, Torismundo quasi eius rebus consulens persuadet, ut domum reuerteretur, regnum paternum arriperet, ne, si ab eius inuaderetur germanis, aceruius ei esset cum suis quam cum hostibus dimicare. Hoc ille consilium tamquam pro sua salute prolatum libenter amplectens domum reuersus est regnumque paternum suscepit. Coeterum Aetius ob hoc talia machinatus est, ut Attilam ab eius inpressione subduceret. Inscia, heu, mens hominum, quantum hac prouisione detrimentum patriae, dum auertere cupit, ingessit.

9At uero Attila cernens se relicto hostes ad propria remeasse, erectis animis ac spe salutis eleuatus Pannonias repedauit multumque potiorem exercitum coaceruans Italiam furibundus introiit. Ac primum Aquileiam ciuitatem in ipso Italiae sitam principio expugnare adgressus est; quam continuo triennio obsidens, cum aduersus eam strenue ciuibus repugnantibus nihil praeualeret iamque murmur sui exercitus non ualentis famis tolerare penuriam audiret, cum die quadam ciuitatem circuit, ut ex qua parte eam facilius posset expugnare inquireret, cernit repente aues in aedificiorum fastigiis nidificare solitas, quae ciconiae uocantur, uno impetu ex urbe migrare fetusque suos sublatos rostris per rura forinsecus deportare. «Aspicite» inquit ad suos «aues futurorum praescias perituram relinquere ciuitatem». Statimque adhibitis machinis tormentisque hortatur suos, acriter expugnat urbem ac sine mora capit. Diripiuntur opes, captiuantur uel trucidantur ciues, residuum direptioni igni supposito flamma consumit.

10Fuerat si quidem in ea ciuitate feminarum nobilissima Digna nomine, forma quidem eximia sed candore pudicitiae amplius decorata. Haec dum habitaculum super ipsa urbis moenia haberet turremque excelsam suae domui imminentem, subter quam Natissa fluuius uitreis labebatur fluentis, ne sordidissimis hostibus ludibrium fieret animaeque pulchritudinem uel ui inlata libidine uitiaret, mox ingressum hostium captamque urbem praesensit, e summa se eadem turre obuoluto capite in gurgitem praecipitem dedit metumque amittendae pudicitiae memorabili exitu terminauit.

11Plura praeterea eiusdem regionis castella inmanis hostis, extinctis uel captiuatis ciuibus, succendit ac diruit, Concordiam, Altinum siue Patauium, uicinas Aquileiae ciuitates, illius instar demoliens solo coaequauit. Exinde per uniuersas Venetiarum urbes, hoc est Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum seu reliquas nullo resistente Hunni bacchantur, Mediolanium Ticinumque pari sorte diripiunt ab igni tamen abstinentes et ferro. Deinde Aemiliae ciuitatibus similiter expoliatis nouissime eo loco, quo Mincius fluuius in Padum influit, castrametati sunt. Vbi Attila consistens, dum utrum adiret Romam an desisteret, animo fluctuaret, non Vrbi, cui infestus erat, consulens sed Alarici exemplum pauens, qui captae a se Vrbi non diutius superuixit, dum ergo has animo tempestates reuolueret, repente illi legatio placidissima a Roma aduenit.

12Nam per se uir sanctissimus Leo papa ad eum accessit. Qui cum ad regem barbarum introgressus esset, cuncta ut optauerat optinens non solum Romae sed et totius Italiae salutem reportauit; territus namque nutu Dei Attila fuerat nec aliud Christi sacerdoti loqui ualuit nisi quod ipse praeoptabat. Fertur itaque post discessum pontificis interrogatum esse Attilam a suis, cur ultra solitum morem tantam reuerentiam Romano papae exhibuerit, quandoquidem paene ad omnia, quae ille imperasset, obtemperarit; tum regem respondisse: non se eius, qui aduenerat, personam reueritum esse, sed alium se uirum iuxta eum in habitu sacerdotali adstantem uidisse forma augustiore, canitie uenerabilem illumque euaginato gladio sibi terribiliter mortem minitantem, nisi cuncta, quae ille expetebat, explesset.

13Igitur Attila tali modo a sua seuitia repressus relicta Italia Pannonias repetit. Ad quem Honoria Valentiniani principis germana, dum a fratre ob decus pudicitiae districte seruaretur, suum eunuchum dirigit, quatenus eam sibi a fratre in matrimonium extorqueret. Accepto itaque hoc Attila nuntio, quia iam Italiae fines excesserat, nec statim fatigato exercitu regredi poterat, mandat Valentiniano imperatori minitans peiora se proxime inlaturum Italiae, nisi mox ei suam germanam cum parte regni debita transmisisset. Qui reuersus ad proprias sedes supra plures quas habebat uxores puellam ualde decoram Ildicco nomine sibi in matrimonium iunxit; ob cuius nuptias profusa conuiuia exercens, dum tantum uini quantum numquam antea insemel bibisset, cum supinus quiesceret, eruptione sanguinis, qui ei de naribus solitus erat effluere, suffocatus extinctus est. Eadem denique apud Constantinopolim nocte Marciano imperatori in somnis Dominus apparens arcum Attile fractum ostendit, quo scilicet armorum genere gens illa fidere in bello maxime solet.

14Dum haec geruntur, apud Brittaniam Pelagianae hereseos adsertores Brittanorum temptatant subuertere fidem; qui a Gallorum episcopis auxilium petentes ad rectae fidei defensionem sanctissimum uirum Germanum multisque iam uirtutibus clarum Altiodorensis ecclesiae episcopum accipiunt et Lupum Trecasenum praesulem aeque apostolicae gratiae uirum, qui non minus signorum miraculis quam doctrinae uerbis omnes ad sanae fidei confessionem reduxere. Ecce autem adhuc ibidem sanctis episcopis consistentibus ualida Saxonum Pictorumque manus Brittaniam aduehitur. Nihilominus Brittones mox arma corripientes hostibus obuiam pergunt, cum quibus beatissimus Germanus sponte se offerens una pergit ad proelium, cumque ipse dux belli ante consertam aciem constitisset iamque hostes conglobati propius aduentarent, non tubae clangoribus, non gladiis fidens, imperat solummodo sanctus antistes, ut, cum ipse prior inclamasset, omnes uoce consona eundem responderent sermonem. Moxque eleuata magna uoce «Alleluia» sonuit; cumque omnis exercitus sublato ad sidera clamore «Alleluia» respondisset cunctaque per circuitum loca resultassent, continuo tantus hostes pauor inuadit, ut dissoluta acie fugam arripientes, ac si singulorum ceruicibus gladius immineret, tremebundi ad propria refugerent.

15Igitur quia semper uirtus inuidiam parit, Valentinianus imperator, quantum res edocuit, prosperos Aetii successus, ut supra praemissum est, pertimescens, eum simulque Boetium senatorem nobilissimum gladio peremit. Ita uir bellicosissimus Aetius et quondam Attilae regis potentissimi terror occubuit, cum quo pariter et Occidentis imperium salusque rei publicae corruit nec ultra actenus ualuit releuari. Sed nequaquam Valentiniano mors Aetii inpune cessit; nam et ipse anno sequenti a Transila Aetii milite, cum triginta annis imperium gessisset, confossus interiit, ex quibus cum Theodosio socero xxv, cum Marciano quinque imperauit.

16Mortuo Valentiniano regni iura Maximus apud Vrbem inuadens necdum duobus expletis mensibus a Romanis peremptus est; continuo aduectus ex Africa nauibus adest Gensericus cum ualidissimo suae gentis exercitu, fultus insuper praesidio Maurorum, cum adhuc Romanae ecclesiae beatissimus Leo ageret pontificatum. Perculsis itaque Romanis tam terribili nuntio nobilibusque simul ac popularibus ex Vrbe fugientibus Vrbem omni praesidio uacuam Gensericus optenuit occurrente sibi extra portam eodem sancto Leone episcopo, cuius supplicatio ita eum Deo adiuuante liniuit, ut, cum omnia potestati eius essent tradita, ab igne tamen et cede atque suppliciis abstineretur. Quattuordecim interim dies secura et libera scrutatione omnibus opibus suis Roma uacuata est multaque milia captiuorum, prout cuique aetate aut arte placuerunt, cum regina Eudoxia, quae Gensericum ad hoc facinus inuitauerat, duabusque eius filiabus Carthaginem abducta sunt.

17Capta itaque hoc modo a Genserico Roma est, postquam eam primo Alaricus inuaserat, secunda iam uice expletis ab eo tempore quadraginta quattuor annis, a conditione sua mille ducentis atque octo euolutis. Relicta itaque Vrbe per Campaniam sese Wandali Maurique effundentes cuncta ferro flammisque consumunt, quicquid superesse potest diripiunt, captam nobilissimam ciuitatum Capuam ad solum usque deiciunt, captiuant, praedantur. Nolam nihilominus urbem ditissimam aliasque quamplures pari ruina prosternunt. Neapolim praeterea quasque ob firmitatem capere non poterant, rebus agrariis exinanitas relinquunt, quicumque gladio superfuerant, captiuitatis iugo subiciuntur.