Paulus Diaconus: Historia romana

14Aetio itaque rebus quae in Galliis conponebantur intento, Gensericus, de cuius amicitia nihil metuebatur, Carthaginem dolo pacis inuadit omnesque opes eius excruciatis diuerso tormentorum genere ciuibus in ius suum uertit, nec ab ecclesiarum despoliatione abstinens, quas sacris uasis exinanitas et sacerdotum administratione priuatas non iam diuini cultus loca sed suorum esse iussit habitacula, in uniuersum captiui populi ordinem seuus, sed praecipue nobilitati et religioni infestus, ut discerni omnino non possit, hominibus magis an Deo bellum intulisset. Igitur Carthago a Wandalis hoc modo capta est annis quingentis octoginta et quinque euolutis postquam Romano coeperat iuri parere. Sequenti deinde anno Gensericus ad Siciliam transiens, dum magnis eam calamitatibus affligeret, accepta nuntio de Sabastiano, qui ab Hispaniis ad Africam tenderet, celeriter Carthaginem rediit ratus periculosum sibi ac suis fore, si uir bellandi peritus recipiendae Carthagini incubuisset. Verum ille amicum se magis quam hostem uideri uolens, dum de regis barbari amicitiis inprouise praesumit, infelici morte peremptus est.

15Post haec imperator Theodosius bellum contra Wandalos mouit Ariouindo et Ansila atque Germano ducibus magna cum classe directis. Qui longis cunctationibus negotium differentes Siciliae magis oneri quam Africae praesidio fuere.

16Per haec tempora Hunnis Tracias et Illyricum seua populatione uastantibus exercitus, qui in Sicilia morabatur, ad defensionem Orientalium prouinciarum reuertitur.

Sub his fere diebus tam terribili Roma terremotu concussa est, ut plurimae eius aedes aedificiaque corruerint.

17Brittani itaque, de quibus praemissum est, cum rursus Scottorum Pictorumque incursionibus premerentur, mittunt Aetio epistolam lacrimis erumnisque refertam eiusque quantotius auxilium efflagitant. Quibus dum Aetius minime annuisset, eo quod contra uiciniores hostes occupatus existeret, quidam Brittanorum strenue resistentes hostes abigunt, quidam uero coacti hostibus subiciuntur. Denique subactam Picti extremam eiusdem insulae partem eam sibi habitationem fecere nec ultra exinde actenus ualuerunt expelli. At uero residui Brittanorum, dum continue Scottorum impetus formidarent, ultra iam de Romanorum praesidio diffidentes, Anglorum gentem cum suo rege Vertigerno ad defensionem suae patriae inuitauere. Quos amicali societate exceptos uersa in contrarium uice hostes pro adiutoribus inpugnatoresque sensere. Sequenti deinceps tempore gens Anglorum siue Saxonum Brittaniam tribus longis nauibus aduehitur. Quorum dum iter prosperatum domi fama retulisset, mittitur nihilominus exercitus multiplex, qui sociatus prioribus primum hostes, propter quos petebatur, abigit, deinde in Brittones arma conuertens conficta occasione, quasi pro se eis militantibus minus stipendia praeparassent, totam prope insulam ab orientali eius plaga usque ad occidentalem incendio sibi seu gladio subegit.

18At uero Theodosius dum, absque uiginti uno superioribus annis, quos cum Honorio patruo regnauerat, septem et uiginti annis imperium gessisset, ex quibus cum Valentiniano genero xxv transegit, apud Constantinopolim morbo consumptus obiit ibique sepultus est.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS DECIMVS

INCIPIT LIBER QVARTVS DECIMVS

1Anno ab Vrbe condita millesimo ducentesimo quarto defuncto Theodosio quadragesimus quartus in numero Marcianus Orientali aulae praeficitur imperator.

Coeterum Valentiniani tempora huius uel superioris imperatoris curriculis adscribuntur.

Igitur Valentinianus Occidui rector imperii pacis ea tempestate foedera cum Genserico Wandalorum rege firmauit certisque spatiis Africa inter utrosque diuisa est. Gensericus uero dum de rerum successu tumidus etiam apud suos superbiret, ualida aduersus eum suorum conspiratio facta est; quorum molitione detecta diuersis ab eo excruciati periere suppliciis. Horum si quidem funeribus non minus uirium amisit, quam si exuperatus belli certamine fuisset.

2Interea rex Hunnorum Attila, dum cum fratre Bleba regnum intra Pannonias Daciamque gereret, Macedoniam Misiamque et Achaiam utrasque etiam Tracias inmanissima rabie deuastaret, Blebam suum germanum regnique consortem peremit eiusque sibi parere populos conpulit. Fultus itaque fortissimarum gentium, quas sibi subiugarat, praesidio ad Occidentale demoliendum animum intendit imperium. Erant siquidem eius subiecti dominio rex ille Gepidarum famosissimus Ardaricus, Walamir etiam Gothorum regnator, ipso cui tunc seruiebat rege nobilior, fortissimae nihilominus gentes Marcomanni, Sueui, Quadi, praeterea Eruli, Turcilingi siue Rugi cum propriis regulis aliaeque praeter hos barbarae nationes Aquilonis in finibus commanentes.

3Horum omnium Attila superbus imperio, quamquam uirium robore facile se posse adipisci putaret quod cuperet, non minori tamen consilii astutia quam armorum fortitudine hostes adgredi satagebat. Praeuidens itaque sagacitate, qua callebat, non sibi fore tutum, si Gothi, qui intra Gallias morabantur, Romanis auxilio iungerentur, amicum se Gothis simulans aduersum Romanos se asserit proeliaturum Romanorumque e diuerso quasi amicitias appetens in Gothos, eorum uidelicet hostes, se pollicetur arma moturum. Agebat itaque hoc uersuta barbaries, quatenus, si hos posset a societate diuidere, facilius utrosque singulari certamine proculcaret. Quas eius astutias Aetius non minori acumine praeuidens legatos ad Theodoritum, qui eo tempore Gothis apud Tolosam regnabat, dirigit, qui cum eo pacis foedera sociarent. Annuit iuxta Aetii uotum Romanorum legatis Theodoritus iungitque cum eis non minus sibi prospiciens firmissimum foedus promittitque se pariter pugnaturum.

4Fuere interea Romanis auxilio Burgundiones, Halani cum Sangibano suo rege, Franci, Saxones, Riparioli, Briones, Sarmatae, Armoriciani, Liticiani ac paene totius populi Occidentis, quos omnes Aetius, ne inpar Attilae occurreret, ad belli adsciuerat societatem. Conuenitur ex utraque parte in campos Catalaunicos, qui centum in longitudinem leuuas et ex latitudine septuaginta leuuis, ut Gallis mos est metiri, feruntur.

5Attila itaque primo impetu, mox ut Gallias introgressus est, Gundicarium Burgundionum regem sibi occurrentem protriuit.

Deinde cum ad locum certaminis uentum esset, inquirit aruspicem, si quid sibi de belli sorte uenturum praediceret. Qui arte daemoniaca exta pecudum perscrutans Attilae infausta denuntiat, hoc tamen quantulumcumque solacium fore, quod summus de parte hostili in certamine ductor occumberet. Attila uero dum haec de Aetii interitu, cuius mortem sitiebat, denuntiari putaret, non dubitauit uel cum suorum perditione bellum committere, dummodo Aetium suis motibus fortiter obsistentem possit extinguere. Committit itaque pugnam iam in uesperum die uergente, ut, si superaretur ab hostibus, inminentis se noctis tenebris occuleret.

6Conueniunt hinc et inde fortissimae nationes, conseruntur acies, fit bellum acre nimis et pertinax, quale uix ulla narratur historia. Nec ante a proeliandi ardore quieuere quam eis nox superueniens pugnandi uoluntatem adimeret. Eo siquidem proelio centum octoginta milia hominum caesa referuntur tantumque est sanguinis effusum, ut paruulus, qui ibidem labebatur, riuulus inmodicus subito torrens effectus cadauera secum traheret peremptorum. Attilam sane de morte Aetii sua suspicio fefellit; nam incolomi Aetio rex ibi Gothorum Theodoritus occubuit. In quo proelio quamuis neuter cessisset exercitus, constat tamen Attilam fuisse superatum.

7Qui cum die altera intra plaustrorum munimenta se continens erumpere non auderet nec tamen cessaret tubis et clamore perstrepere, Torismund Theodoriti regis filius dolens de paterno funere statuit Attilam obsidione coartare, ut eum eiusque exercitum ad internitionem usque deleret. Tum Attila de uitae fiducia iam desperans ex equitatoriis ingentem pyram sellis construxit, ut ibidem se Gothis inminentibus supposito igne cremaret, ne aut quisquam de eius laetaretur uulnere aut rex tantarum gentium in potestatem hostium deueniret.