Неизвестно: Мама

АЛЯКСАНДР ФЯДУТА

...чаму не спрабуеце звесці рахункі з жыццём проста ў кабінеце з грозным партрэтам “жалезнага Фелікса” на сцяне?..

Мама. Горкі раман

З кнігі ўспамінаў “Мой маленькі Парыж”

— Што з табой?

Вялікая цёплая жаночая рука кранае мой лоб, гладзіць вочы, твар. Мама. Мне чатыры гады.

— Што з табой?

Мне блага. У мяне тэмпература. Мама кранае мой лоб.

Я - позняе дзіця. Мама нарадзіла мяне, калі ёй было 39 гадоў. Я потым пытаў яе, чаму так позна - рызыкуючы здароўем і жыццём, праз “кесарава сячэнне”. Яна адказала цвёрда:

— Баялася, што не будзе каму пахаваць.

Яна ўмела быць цвёрдай. Г эта было такое пакаленне.

Мая мама, Валянціна Іосіфаўна Фядута, нарадзілася 31 снежня 1925 года. Нарадзілася ў Г ародні. Дзед мой, Іосіф Тарасавіч, працаваў на тытунёвай фабрыцы вартаўніком;

бабця, Кацярына Карлаўна - санітаркай у лякарні. Іх заробку хапала, каб пракарміць пяцёра дзяцей, з якіх мая мама была старэйшай.

Я не паспеў толкам распытаць ні маму, ні, тым больш, бабцю Кацю, пра жыццё ў міжваеннай Гародні. Пра яе мне распавёў фатаздымак з зялёнага разваленага часам альбома. Маладая прыгожая чарнавалосая жанчына ў модным капялюшыку з вуалеткай, у паліто па варшаўскай модзе з каўняром з чарнабуркі - як належыць, з пыскай і лапкамі - стаіць побач з дзвюма акуратна апранутымі дзяўчынкамі - маімі цёткамі, Раяй і Г аляй. Так магла сабе дазволіць апранацца бабця Каця, санітарка, жонка фабрычнага вартаўніка. Я памятаю яе ў старасці, пенсіянеркай, - там, у Савецкай Беларусі, ёй было ўжо не да чарнабурак.

Маміных здымкаў таго часу не захавалася. Захаваліся ўрыўкі ўспамінаў. Яна распавядала мне, як вучылася ў школе. Распавядала з гонарам, таму што вучылася добра. Па яе словах, здавальняючыя адзнакі былі толькі па польскай мове. “Пані научыцелька” казала:

— Як то быдло бялоруске може знаць ензык Міцкевіча?!

Я заўсёды думаў, што гэта перабольшанне, што так не магла казаць настаўніца славеснасці - носьбітка высокай культуры. Паверыў, калі каментаваў успаміны Аляксея Карпюка.

Але польскую мову мама ведала добра. І ў старасці серыялы па польскім тэлебачанні глядзела гадзінамі навылёт, плачучы разам з рабыняй Ізаўрай, якая загаварыла “ензыкем Міцкевіча” нашмат раней, чым мовай Пушкіна.

Потым пачалася вайна.

Ужо калі абодва мы жылі ў Мінску, і я неяк раз прыйшоў да яе, і размаўляць не было пра што, бо быў 1996 год, і йшоў канстытуцыйны крызіс, і ў прынцыпе маме ўсё было зразумела лепш, чым мне, я спытаў:

— Ты памятаеш пачатак вайны? Ну, 22 чэрвеня, роўна ў чатыры гадзіны...

— Ты не разумееш, - сказала яна. - Вайна пачалася ў 1939 годзе. А ў 1941 годзе проста прыйшлі немцы.

Вось так. Проста прыйшлі немцы. Яна сказала пра гэта будзённа, нібыта яна заўсёды так казала.

Зрэшты, шмат чаго пра вайну мама паспела мне распавесці. Не пра даваенную, але ўжо савецкую Г ародню, і пра тую вайну, якая стала часткай яе жыцця. Яе лёсу.

Спачатку немцы асабліва не лютавалі. Г эта была першая ўлада ў горадзе за тры гады, жыхары былі палітычна індыферэнтныя - таму што саветы і фашысты ў прынцыпе здаваліся ім аднолькавымі. Г абрэяў з Г ародні пачалі выжываць яшчэ палякі, а астатнім у 1941 годзе розніцу на сабе адчуць яшчэ не давялося. Замест рускай загучала нямецкая гаворка - вось і ўсё.

Бабціна хатка, драўляная, на тры пакойчыкі, пафарбаваная блакітнай фарбай, стаяла на вуліцы Леванабярэжнай, насупраць тартака. Мае дзядзькі, Колюсь і Толюсь, бегалі на тартак купацца ў апілках - белых, пахкіх, мяккіх. Калі на таратку з'явіліся першыя палонныя савецкія салдаты, бабця дала сынам некалькі булак уласнай выпечкі і загадала аднесці абарваным і знясіленым палонным. У першы раз гэта сышло, але ў другі немец, які сачыў за тым, каб ніхто не набліжаўся, даў доўгую аўтаматную чаргу па-над іх галовамі. Перапуджаныя хлапчукі разбегліся і потым баяліся вярнуцца дахаты: ім здавалася, што страшны немец з аўтаматам у руках чакае іх проста за плотам, схаваўшыся ў густых кустах, засеяных жоўтымі, падобнымі да ўскудлачаных куранятаў кветкамі, якія раслі там жа яшчэ гадоў пяць пасля таго, як хатка, даўно прададзеная бабцяй, ужо была знесена, а на яе месцы так нічога і не пабудавана.

Пра тое, што маму зганялі ў Нямеччыну, яна мне не распавядала, пакуль я не паступіў у 1981 годзе ва ўніверсітэт. Прыйшоў дахаты і паведаміў, што запаўняў асабовы лісток па ўліку кадраў. Мама занервавалася:

— Там ёсць графа: ці былі сваякі інтэрнаваны. Што ты напісаў?