Уладзімір Арлоў: Пяць мужчын у леснічоўцы

Непасрэдны ўдзельнік тых падзей пісьменнік і дзеяч паваеннай беларускай эміграцыі Юрка Віцьбіч у сваёй выдадзенай у Ню-Ёрку ў 1975 годзе кнізе «Мы дойдзем!» прыгадваў:

«Позьнім вечарам зь Віцебска ў Полацак прыйшоў вагон з мошчамі сьв. Еўфрасіньні. Нягледзячы на каменданцкую гадзіну, калі жыхарам забаранялася выходзіць на вуліцу, камендант Полацка дазволіў двум сьвятарам і чатыром міранам, паміж імі быў і я, праводзіць мошчы з чыгуначнай станцыі ў сабор сьв. Сафіі.

Ужо была ноч, калі мы зь цяжкасьцямі ўсклалі старадаўнюю дубовую дамавіну-калоду на засланую дыванамі фурманку.

Наперадзе і ззаду нас ішло па двое нямецкіх салдатаў, якія ці то сачылі за намі, каб мы не зрабілі нейкай дывэрсіі, ці то ахоўвалі нас ад сустрэчных немцаў. Мы йшлі за фурманкай і сьпявалі сьціхіру: «Весяліся, манастыр Спасаў, і сьветла лікуй, зямля Полацкая».

Наступным днём адбылося перанясеньне мошчаў з Сафійскага сабору ў царкву Спаса... Фронт быў за 36 кілямэтраў ад Полацку на станцыі Дрэтунь. Таму спачатку камендант дазволіў, каб працэсія складалася з пару дзесяткаў асобаў, пазьней пагадзіўся на больш. Замест шматлікіх сьвятароў, ішлі ў сваіх пасхальных рызах толькі айцы Антоній і Мадэст. Невялічкі дзявочы хор Сафійскага сабору сьпяваў «Сёньня сьвятло красуецца старажытны горад Полацак».

Вернікаў, нават у паўразбураным вайной Полацку, сабралася больш, чым меркавалася, між імі ішлі я і мая маці, якая час ад часу шаптала:

- Дазволіў Гасподзь і мне грэшнай спадарожнічаць Табе, слаўная маці нашая Еўфрасіньня...

Калі мы падышлі да манастыра, у каторым не званілі званы, бо іх разьбілі бальшавікі, то пабачылі, што па старадаўняму звычаю дарожку да царквы Спаса выслалі льняною тканінаю, а насустрач нам выйшлі манашкі Еўпраксія і Леаніла. Іх падтрымлівалі пад рукі, а яны зь сьлязьмі галасілі:

- Дамоў варочаешся, нашая маці ігуменьня. Дзякуем Табе, Госпадзі Ісусе Хрысьце, што даў нам дажыць да гэтага радаваньня...»

З таго часу мошчы святой Еўфрасінні спачываюць у Спасаўскім храме.

Палачане прызналі сваю асветніцу святой яшчэ восем стагоддзяў таму. Аўтар «Жыція» скончыў яго натхнёным хваласпевам: «Якою мовай, братове, уславіць мне светлую памяць найблажэннейшай нявесты Хрыстовай Еўфрасінні! Была яна памочніца пакрыўджаным, зажураным суцяшэннем, распранутым адзенне, хворым наведанне, ці, проста кажучы, - для ўсіх была ўсім. Еўфрасіння сэрца сваё ўспакойвала Божаю мудрасцю. Еўфрасіння - незвядальная кветка райскага саду. Еўфрасіння - арол, што, лунаючы ў небе, праляцеў ад захаду да ўсходу, нібы прамень сонечны, прасвятліўшы зямлю Полацкую. Тым жа, братове, пахваляецца Селунь аб святым Дзімітрыі, а Вышгарад - пакутнікамі Барысам і Глебам; я ж пахваляюся: шчасны ты, горадзе Полацку, што ўзрасціў парастак такі - найпадобнейшую Еўфрасінню».

Да паловы XVI стагоддзя Полацак быў галоўным духоўным цэнтрам беларускіх земляў. Адсюль шанаванне князёўны-ігуменні пашыралася па ўсёй Беларусі. Паступова святая Еўфрасіння стала ў свядомасці вернікаў нябеснаю заступніцай - патронкаю не толькі Полацка, але і ўсёй Бацькаўшчыны. На гэтую ролю прэтэндавалі і іншыя святыя - Казімір (сын караля і вялікага князя літоўскага Казіміра IV), Параскева Полацкая, Андрэй Баболя (закатаваны ў 1657 годзе царскімі казакамі ў Беларусі каталіцкі місіянер). Народная памяць зрабіла свой беспамылковы выбар.

Расейская праваслаўная царква не спяшалася шырока прызнаваць найпадобнейшую Еўфрасінню, бо ёй пакланяліся вуніяты. Варожасцю царскіх улад да Вуніі, якая захоўвала нацыянальную самабытнасць беларусаў, тлумачыцца, пэўна, і знікненне створанага ў 1839 годзе мастаком Токаравым родам з Бешанковічаў абраза Еўфрасінні, прызначанага для полацкага Сафійскага сабора. На абразе святая была намаляваная на поўны рост, у левай руцэ трымала крыж, а праваю паказвала на карону і мантыю - знакі княскае ўлады.

Сёння, акрамя шматлікіх праваслаўных абразоў полацкай падзвіжніцы, яе выявы можна ўбачыць на размалёўках падземнай царквы Звеставання ў Кіева-Пячорскай лаўры, на фрэсках кіеўскага Ўладзімірскага сабора (аўтар В. Васняцоў).

На пачатку нашага стагоддзя ў друку прамільгнулі звесткі, што полацкая князёўна была кананізаваная папам Грыгорыем Х на другім Ліёнскім саборы ў 1274 годзе. Гэты факт не пацвярджаецца дакументальна, але паводле даўняе традыцыі Еўфрасінню прызнае святою і каталіцкая царква. У сучасных літургічных выданнях для католікаў усходняга абраду (вуніятаў) яна ўпісаная ў календары на сваім месцы.