Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Другі сек паветра рукой, паказваючы на захад.

— Шнэль! Шнэль!

Што такое «шнэль» — ведаў не адзін дзядзька, бадай усе ўжо даведаліся за месяц жыцця пад немцамі. Штодня чулі гэтае «шнэль» — хутчэй, хутчэй!

Хуценька сабралі кошыкі, мяшкі, лапаты i ўподбег — у лагчыну, дзе ў кустах пасвіўся буланы, стаялі калёсы i была прыхавана ў розных месцах накапаная бульба.

Аўтамабіль стаяў нядоўга. Афіцэры паглядзелі на разасланую на перадку машыны карту. Генерал паказаў чорнай пальчаткай на адзін бок дарогі, на другі. Узняўшы пыл, машына паехала далей — да ix Сакавішчыны, туды, адкуль далятаў стук,—здавалася, зусім мірны, быццам малацілі цапамі, але не па снапах, а па голым таку.

Не паспелі дзядзька i Піліпок запрэгчы каня i сабраць мяшкі, бо не вельмі спяшаліся, нягледзячы на нямецкае папярэджанне i на жаночы страх — бабуля i маці падганялі: «Хутчэй, Ціханка, Піліпок, а то каршуны гэтыя, калі паедуць назад, задзяўбуць. Яшчэ стрэліць каторы! Бог ведае, што ў ix на вуме. Чужакі!»,— як зноў на дарозе загрукатала, ды так, што, здавалася, задрыжала, застагнала зямля.

Выехала на пагорак батарэя. Чатыры гарматы. Такія, што кожную гармату цягнула па шэсць здаравенных коней. Ды па тры былі запрэжаны ў даўжэзныя вазы, накрытыя брызентам. Батарэя збочыла каля бярэзніку i пачала заварочвацца якраз на ix палосцы. Конскія капыты, велізарныя колы глыбока ўгрузалі ў зямлю, трушчылі бульбу. Гарматы раз'ехаліся ўздоўж бярэзніку, салдаты распраглі коней, пачалі капаць ямы.

— Займаюць пазіцыю, — растлумачыў дзядзька; зрабіўся ён нейкі сурова-засмучаны i адразу заспяшаўся ехаць адсюль.— Паплачце, бабы, па бульбачцы ды ўцякайма хутчэй. З гэтымі цацкамі не жартуюць.

На бальшак не падаліся. Паехалі ўзмежкамі — паўз сухое балота, цераз ліпуноўскія саснякі. Але пачулі, што па шляху прагрукатала яшчэ адна батарэя. Бачылі з узгорка: заварочвалася яна непадалёку ад першай, за другой градой бярэзніку.

Дзядзька ўсё больш i больш хмурнеў, здавалася — твар яго, збаранаваны маршчынамі, чарнеў, як ралля пасля дажджу.

— Відаць, зноў наступаць збіраюцца. Ой, колькі пашматаюць яны нашых гэтымі пушкамі! Колькі крыві рускай пралыоць!

Бабуля загаласіла:

— Можа Рыгорка наш дзе тут.

За бабуляй — маці.

Ад напамінку пра бацьку сціснулася, зашчымела Піліпкава сэрца.

Хлопец не быў наіўны летуценнік, не думаў, як іншыя, нібы бацька яго такі герой, што куля не зачэпіць, піка не праколе, шабля не возьме, а снарад ён адкіне ад сябе. Не, хоць па-ранейшаму ўсе звалі яго Піліпком, ён даўно ўжо быў як мужчына i добра ведаў, як прыходзіць бяда. Але фантазія ў яго яшчэ дзіцячая — гарачая, нястрымная. I ён адразу ўявіў бацьку ў акопе i як пачнуць страляць гэтыя гарматы. Ад такіх снарадаў не схаваешся. I вось ужо бацька мёртвы. Звісае з фурманкі сіняя рука... Ажно ўскрыкнуў ад такога ўяўлення.

Маці загаравала:

— Ударыў нагу, сынок? Казала ж — абуй лапці. Няцёпла ж ужо.

А дзядзька нібы ведаў, дзе забалела ў плямешііка, нібы чытаў ягоныя думкі.

— Во каб нашым як перадаць, дзе немцы батарэі паставілі! Накрылі б, міленькіх. Толькі колы каваныя паляцелі б угару.

Піліпок ажно страпянуўся ад тых слоў. Хіба можна перадаць? Як?

Скрынелі нязмазаныя колы. Буланы спыняўся на пясках, адпачываў. Каня не падганялі. Шкадавалі. Стаял! за возам, панурыўшы галовы, — дзядзька, бабуля, маці. Быццам на возе ляжаў нябожчык. Быццам хавалі каго. А на мяшках сядзела Ганулька, адна нокала i смяялася, што конь не слухаецца яе. Малой было весела, бо яна не ведала яшчэ ліха.

Піліпок глядзеў на дзядзьку. Чаму Японец змоўк i больш ні слова пра тое, як можна перадаць сваім, дзе сталі нямецкія батарэі.

Але калі выехалі з сасняку i ехалі па-за ліпуноўскімі гумнамі да бежанскай хаты, у якой жылі, на бальшаку ўзняла пыл яшчэ адна артылерыйская запражка — тры пары гнядых цяжкавозаў i фурманкі са снарадамі следам. Тады дзядзька сказаў:

— Праз Ласінае можна прайсці. Восень сухая. Акопаў на балоце няма.

Бабуля не ўцяміла. Піліпкова маці зразумела, што да чаго. Нягучна, каб старая не чула, замаліла:

— Што ты надумаў, Ціханка? Хіба майго Рыгора мала, што ён там? Асіраціш адразу дзве сям'і. Загінем без цябе, дзеверка. Так мы за табой — як за сцяной. Старасту немцы не зачэпяць.

— Які я да ліха стараста ім! Знайшлі дурня! — узлаваўся на хвіліну дзядзька, але тут жа супакоіў жанчыну:— Не калаціся, Ганна. Нічога я не надумаў. Куды мне, інваліду японскаму! Языком памянціць — адно i магу.

Можа праўда — дзядзька сказаў i забыўся, бо, пакуль бульбу ссыпалі пад падлогу — няхітрая хованка ад акупантаў,— пакуль абедалі ды іншымі справамі займаліся на чужым падворку — ні слова болей не сказаў пра тыя батарэі. A ў Піліпка так моцна заселі ў галаве гарматы гэтыя, што ні пра што іншае думаць ён не мог — толькі пра ix i пра бацьку. Думаў яшчэ пра балота — Ласінае, што недалёка ад ix Сакавішчыны, праз якое можна прайсці i сказаць нашым, рускім, дзе немцы паставілі батарэі. Думаў, што каб ён пайшоў, то напэўна знайшоў бы там бацьку. Але разумеў, што яму не прайсці. Прайсці можа толькі дзядзька Ціхан, ён ведае ўсе сцежкі на тым дзікім балоце, зарослым з краю альхоўнікам, a пасярэдзіне — чэзлымі сасонкамі. Не, цераз балота можа i ён, Піліпка, прабраўся б, хадзіў жа ў журавіны ды вясной па яйкі качыныя. Але — адкуль падысці, каб мінуць немцаў? Вось тут, па сухім, па чужым полі без дзядзькі не пройдзеш. Позна ўвечары немцы хадзіць забараняюць, страляюць адразу ў кожнага, хто адгукнецца па-руску.