Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

— Хачу. Але, прызнаюся табе, i баюся. Стварыць вобраз Ільіча — задача непамернай цяжкасці. Хачу паспрабаваць напісаць вобразы людзей, лёс якіх, жыццё вызначаліся ленінскімі ідэямі. Скажаш, што лёс кожнага з нас вызначаны рэвалюцыяй? Гэта так. Але я хачу пашукаць людзей, якія, калі нават непасрэдна i не сустракаліся з Ільічом, то пісалі яму ці ён пісаў ім, слаў тэлеграмы, даваў указанні. Такіх ленінскіх дакументаў тысячы! I яны рабілі веілізарны ўплыў на жыццё...

— Піліп Рыгоравіч сустракаўся з Леніным.

Я падскочыў з плашча, на якім разлёгся, каб адпачыць пасля доўгага блукання па лесе.

Жмянькоў вярнуўся, калі цярпенне наша пачало пераходз.іць у раздражнёнасць i да прыску згарэла вуголле, на якім падаграваўся суп.

Генерал з'явіўся пераможцам — з паўнюткім кашом цудоўных баравікоў. Нядобрае пачуццё — зайздрасць. Усё свядомае жыццё я выпальваў яго з сябе, але, убачыўшы гэтыя баравікі, ледзь не лопнуў ад зайздрасці. Ды i ў

Міхася таксама раптам пачырванеў карак, а на скронях запульсавалі сінія жылкі.

— Ну, Піліп Рыгоравіч, вы падобны на май го нябожчыка бацьку. Індывідуаліст!

— Ды што вы! Я ж вас гукаў-гукаў! Ведаеце, увесь дзень перажываў, што вы адсталі,— апраўдваўся генерал, нібыта збянтэжаны, a ў вачах, бачыў я, чорцікі скакал!, гэтакія насмешліва-гарэзлівыя, як у хлапчука, якому ўдалося перахітрыць усіх сваіх самых хітрых сяброў. Але схаваў Жмянькоў грыбы ў машыну — i пачала затухаць наша зайздрасць, тым больш, што ў гэты момант зноў смачна запах адкрыты Міхасём наварысты, упрэлы на вуголлі суп.

За абедам я павёў наступленне:

— Піліп Рыгоравіч, чалавек вы, як мы заўважылі, не вельмі гаваркі. Больш слухаеце ды ўсміхаецеся ў свае сівыя вусікі. Але майце на ўвазе, што ад нашага брата адчапіцца нялёгка. Кажуць, вы сустракаліся з Леніным? Не глядзіце так дакорліва на Міхала Міхалавіча. Мы жывём як салдаты ў баі, а не як генералы ў грыбах.

Жмянькоў засмяяўся.

— Ox, i бязлітасны ж вы! На грыбы трэба ўдача, а не ўзаемавыручка,— i тут жа змяніўся выраз яго твару: зрабіўся задумліва-сур'ёзны; чалавек як бы намагаўся ўспомніць нешта вельмі далёкае, але дарагое,— Нічога асаблівага я вам не раскажу, хлопцы. Сустрэча гэтая, хоць яна многае вырашыла ў маім жыцці, была вельмі кароткая. Але мне не хочацца быць падобным на некаторых з тых, хто аднойчы здалёк пабачыў Ільіча, а цяпер піша даўжэзныя ўспаміны. I часам блытаюць. А блытаць грэшна, не дазволена... Лепш маўчы ўжо, калі не ўпэўнены.

— Памяць часам падводзіць, асабліва праз соракпяцьдзесят гадоў, — сказаў я.— За гэта вінаваціць нельга.

Піліп Рыгоравіч не згадзіўся:

— Ды не. Такія сустрэчы не забываюцца. Я помню кожную рысу, кожнае слова. Да таго ж, скажу вам пра асаблівасць старэчага мозгу: праз яго, як праз рэдкае рэшата, працэджваецца тое, што здарылася ўчора, i вельмі моцна, жалезна, як кажуць, трымаюцца падзеі маленства, юнацтва. Мне было шаснаццаць гадоў... I ўсё навокал бурліла. Але ведаеце што? Давайце спачатку паабедаем. Бо, калі вам хочацца паслухаць, то пачну я здалёк. Самае цікавае, я лічу, у біяграфіі маёй гэта тое, як на перавале гісторыі два розныя чалавекі змагаліся за душу хлопца — беларуса, які нарадзіўся вось у гэтых мясцінах.

— Вы адгэтуль? —здзівіўся я.

— Кіламетраў пятнаццаць не даехалі да маёй Сакавішчыны.

Хлопцу мінаў чатырнаццаты год. Але маці па-ранейшаму, як малога, звала яго — Піліпок. A ўсе вяскоўцы — Жменька. Гэта не мянушка, сапраўднае прозвішча, у Сакавішчыне нямала Жменысаў. Але іншыя мелі ці паважаныя імёны — дзед Тамаш, Ганна Парасчына — па маці чамусьці, ці мянушкі. Ціхана Жменьку, Піліпковага дзядзьку, уся воласць ведала пад мянушкай «Японец». Скажы ў суседняй вёсцы сапраўднае прозвішча, імя — не ведаюць, скажы Японец — кожны ведае, стары i малы. А яму, Піліпку, прозвішча зрабілася мянушкай. Скажуць Жменька — i ўсім вядома, што размова ідзе пра яго, старэйшага Рыгоравага сына, які астаўся за гаспадара, калі бацьку летась забралі на вайну. Можа таму так ласкава звалі яго старэйшыя, што быў ён нег.ялічкага росту, канапаты, але шчыры — у працы стараўся не адстаць ад дарослых. Японец, які наглядаў за братавай гаспадаркай, неаднойчы казаў:

— Піліпок, не бяры на пупок. Надарвешся. А нам з табой, брат, яшчэ рабіць i рабіць. Пакуль цар рускі ды цар нямецкі знюхаюцца зноў, колькі салдацкай крыві нральецца! Невядома, калі твой бацька вернецца. А нам трэба i сваіх малых карміць i армію.

Дзядзька Японец лічыўся ў наваколлі дзіваком. Вярнуўшыся з японскай вайны кульгавым, ён не вельмі кідаўся да работы ў полі. Аднак жыў не бедна, бо «меў талан» — мастак; быў на ўсе рукі: канавал, ветэрынар, лекар, шавец, майстар па машынах. Браў за сваю працу Японец па-боску; цвёрдую стаўку назначаў толькі за шыццё ботаў ды за рамонт стрэльбы, за лячэнне каровы ці каня — хто што дасць. A калі людзей лячыў, то i зусім адмаўляўся ад платы, казаў: «Грэх нажывацца на чалавечай хваробе».