Янка Брыль - Дзе скарб ваш

— Пан мыслі, жэ так бэндзе таней?

Недзе ў шасцідзесятых, з майго сяброўскага расказу пра даўняе, Алёша Карпюк — таксама па наіўнасці? — выкарыстаў гэта ў сваім апавяданні «Афіцыянтка».

Калі б гэта пісаць пра чужое, літаратурна прыдуманае, дык можна было б пачаць апавяданне так:

Стаялі дзве вёскі, большая, што з нізіны крута ішла ўгару, i меншая, што сціпла асела на шырокай роўнядзі. У вышэйшай ды большай добра спявалі мужчыны, не кавалеры, а найбольш жанатыя; вясновымі вечарамі ix чутно было далека ў наваколле. A ў меншай, нізіннай, галасістыя былі дзяўчаты; іхнія песні таксама ў сваёй вёсцы не ўмяшчаліся.

Можа, i не заўсёды так было, a толькі ў часе, які апісваю, аднак такі падзел пявучасці, на мужчын i дзяўчат, бывае, наводзіць на роздум: заканамернасць тут нейкая была ці выпадковасць яшчэ i такая? У маленстве так не думалася, тады мужчынскія песні на вуліцы, часамі i перад нашай хатай, то аглушалі, то зачароўвалі мяне збоку i зверху, a ў юнацтве, у вёсцы меншай, я ўжо i сам тым дзяўчатам рады быў памагаць. Зрэшты, як i мужчынам, у вёсцы большай...

Так вось яно з «чыстай белетрыстыкай» у мяне i не выходзіць — хоцькі-няхоцькі збіваешся на ўспаміны. Захапляючыся вяснянымі песнямі i спевакамімужчынамі ў Пасынках (у рамане «Птушкі i гнёзды») i ў Ніжніх Байдунах (у вёсцы не толькі з прыдуманай маішай, як папярэдняя, але сабрапай для аповесці :t некалькіх у адну), я памятаў перш за ўсё пра сваё Загора, сваіх людзей, здалёк па часе i па адлегласці чуў іхнія галасы, бачыў воблікі. A ў іншых творах, скажам, у «Думках звычайных» ці ў некаторых замалёўках, зямляцкае гаварылася з поўнай адкрытасцю, непасрэдна. Можа, усё ўжо i сказана, што мне трэба i варта было сказаць? Думаецца i так. Але ж на працягу доўгіх, ужо i даўжэзных гадоў час ад часу ў памяці хвалююча i журботна брыніць, паўтараецца галасам! тое, што так i не хоча ісці ў нябыт. Такое проста асабістае, аднак i шчымліва неадчэпнае ў сваім праве на памяць, на нейкі глыбейшы сэнс...

Першы ўспамін, які запісваю,— не пра загорскіх спевакоў, а пра пачутае мною ў той вечар, калі ў нас на вуліцы было ціха, а песня дайшла да мяне з-за гары, дзе гасцінец, а потым могілкі, адтуль, дзе веска з дзіўнай назвай Церабостынь.

Каля нашага калодзежа, хоць неглыбокага, але з крынічна сцюдзёнай, чысценькай вадой, за плотам — на градах садок, у якім да ранняга рання застыла ў ціхоцці буйная квецень яблыняў. Пасля непазбежнага шоламу, якога я нарабіў тарахценнем круцёлкі, боўцем вядра i цішэйшым пад'ёмам ды пералівам вады ў вядро кухоннае, зноў стала так ціха, што захацелася пастаяць, памаўчаць...

I тут якраз пачулася тая далёкая песня. У ціхім юначым здзіўленні, хутчэй недаўменні, што гэта іменна там, у той, можна сказаць, загадкавай Церабостыні, спяваюць тое, што ў нас на вёсцы не гучала ніколі. Нямала песень было ў нас i рускіх, i ўкраінскіх, прынесеных бывальцамі з гарадоў, дзе хто быў у салдатах або на заробках, прынесеных i крыху збеларушчаных, азагоршчаных цераз памяць людзей, ахвочых на песню. А песня, якая пачулася мне як з-за свету, была — перш за ўсё словамі — у нашай хаце, у добра-такі растрэсеным аднатомніку Лермантава, як верш «Воздушный корабль». Тры браты, мы спявалі яе часамі, кожны сабе, але дзякуючы найстарэйшаму, Мікалаю, якому, пакуль бацькі не прывезлі нас з Адэсы ў Загора, было дванаццаць гадоў, i ён пры старэйшых братах, студэнтах, нямала чаму навучыўся. У тым ліку i песням: «Выхожу один я на дорогу», «Не дождаться мне, видно, свободы», так яны, па першых радках, запаміналіся, без назваў. Як i тая, якою я заслухаўся,— «По синим волнам океана».

I тады, каля калодзежа, у мяне было, хочацца меркаваць, не проста адно здзіўленне. А сёння, калі я думаю, як у той песні, на беларускапрасцецкія галасы, так многа спалучылася — ад Францыі (узнёсла-трагічная паэтызацыя Напалеона), цераз Аўстрыю (верш належыць Зэйдліцу, як i напісана ў падзагалоўку) i Расію (свабодны, лёгкі лермантаўскі пераклад), мне хораша i сумна бачыцца, як i ў той далёкі вечар неўсвядомлена глыбока, па-агульналюдску значна, паэтычна ўразіла мяне тая песня — кіламетраў за тры, калі напрасткі, палямі...

У гэтым, тады незвычайным, было i зусім празаічнае тлумачэнне. I з Церабостыні мужчыны служылі ў царскім войску, бывалі наездамі i жылі даўжэй у рускіх ці абруселых гарадах. Словам, i кнігі сякіятакія, i памяць былі i там, адкуль чулася песня, i не трэба было мне нават i раўнаваць, чуючы адну з любімых раптам адтуль.