Янка Брыль - Дзе скарб ваш

Аднак было для мяне, юнака, у гэтым толькі маім i шчасліва затоеная журба, i прадчувальны сум па высокім, размашыстым на ўвесь свет, куды часамі так хацелася з нашай' вясковай... ох, не заўсёды расквечанай ды зорачнай, добранадзейнай рэчаіснасці...

Другі ўспамін, неадрыўны ад першага.

Дзе амаль цэлае, а дзе i фрагменты рускага або ўкраінскага, у той ці ў іншай меры бязгрэшна ўзятага на беларуска-вясковы лад гэта было ў той гістарычна далёкі час не толькі ў песнях мужчынскіх, у нашым Загоры. Галасістыя дзеўкі ў найбліжэйшых ад нас Маласельцах спявалі таксама i «па-руску» i «па-ўкраінску».

Цёмна-сіні двухтомнік «Украінські народні пісні», сорак гадоў таму назад прысланы з аўтографам, я к i мне хочацца, можа, i сентыментальна зацытаваць. «Дорогим Іванові Антоновичу i Ніні Мйхайлівні i всій родині — щоб вам усе життя добре співалося! — Леонід i Ніна Смілянськіі». За гэтымі шчырымі словамі старэйшага сябра, кіеўскага пісьменніка,— свае ўспаміны, якія я часткова замацаваў у эсэ «Два штормы». А тут хачу сказаць пра іншае, тут у мяне самаправерка памяці. Пры дапамозе i нашага акадэмічнага тома «Песень пра каханне», таксама саліднага, хоць i не ў святочнай, a ў рабочая, шэрай вокладцы серыйнага выданы я скарбаў народнай творчасці.

«Ляціць галка цераз балку». Песня i дастаткова вядомая на абедзвюх братніх мовах, i даўгаватая, каб было i патрэбна i зручна прыводзіць яе поўнасцю. I таму я прывяду з яе толькі адну страфу, узяўшы для параўнання з украінскага i беларускага выданняў.

У ix:

Вийшла, стала над річкою

Тай дивлюся в воду...

Тяжко, мати, важко, мати!

Нащо дала вроду?

I ў нас:

Выйшла, стала пад вярбою

Ды дзівіцца ў воду. —

Цяжка, маці, важка, маці,

Што й дала ўроду.

У слоўніку Грынчанкі: «Урода (врода) — вообще физическое качество, в частности: красота, миловидность».

У нашым Тлумачальным: «Урода — чалавек з фізічным недахопам, з брыдкім абліччам».

Беларускія фалькларысты песню гэтую запісалі на Берасцейшчыне. Украінскае значэнне «ўроды», красы, на нашу Наваградчыну прыйшло, хутчэй за ўсё, не адтуль, а непасрэдна з Украіны, хоць бы i цераз плытнікаў, пра што я чытаў у Шырмы. I ў нас яна, тая «врода», зразумелася па-іншаму, па-свойму. Дзеўкі спявалі так:

Цяжко, мамо, важко, мамо,

Што радзіла ўродай!..

Бачу ix, незабыўных равесніц, як яны, пабраўшыся пад ручкі ўперамежку з хлопцамі, дзе i мне было месца, ідуць па вуліцы, нібы спецыяльна падсохлай i дзеля свята падмеценай. Чую ix галасы, якія, ад песні да песні, спакваля дабраліся i да тое, што пачынаецца са слоў, калі па-мясцоваму, такіх:

Ляціць галка цераз балку

I, лятучы, крача.

Ходзіць дзеўка, дзеўка каля гаю

І, ходзючы, плача...

Чую ўсіх, аднак найлепш — за шэсць дзесяцігоддзяў, ды якіх,— да болю выразна чую дагэтуль голас адной. Пранозліва, надрыўна горкае «цяжко, мамо!» гучыць з яе шырокатаўстагубых вуснаў найшчырэй, бо ідзецца тут, пяецца не наогул, не так сабе...

Не памятаю, ці сустракаў дзе-небудзь у кнігах такое акрэсленне: «Ох, непрыгожая, ажно шкада яе». Але адчуванне гэткае знаёма мне даўно i час ад часу паўтараецца, як толькі зноў убачу такую.

Тая мая галасістая не была ажно такою брыдкай, каб толькі па гэтай прычыне шкадаваць яе,— проста найменш прыгожая ў дзявочай чародцы, хоць сама яна, трэба думаць, так не лічыла, а да таго яшчэ дачка нягеглай, панурай бабылькі, сірата, не вядома, ад якога бацькі, з найгоршай у вёсцы хаціны, у вечнай нястачы i на сякіх-такіх заработках, то ў багацейшых суседзяў, а то больш у недалёкім маёнтку. Цудоўны ж голас яе, на дадатак да горкай долі, толькі жаль узмацняў...

Замуж выйшла яна,— я не ведаю, быў далека ад дому,— ці таму, што i яе таксама ж нехта ўпадабаў, ці па нейкаму так разліку безвыходнасці, аднак калі я праз гады ўбачыў яе дачку — адразу падумалася, што бацька, мне незнаемы, красы ёй, беднай, не дадаў.

Мне трэба было дапамагчы гэтай дзяўчыне, выпускніцы вясковай дзесяцігодкі i, як яе мама ў гэтым узросце, таксама сіраце, якая не так па ведах, як па нясмеласці не набрала летась патрэбных балаў. Я не любіў такіх дапамогаў, асцерагаўся ад ix, але мая старэнькая вясковая сястра, нібы з матчыным правам загадваць, сказала мне, што тут якраз трэба. I я зрабіў, што мог, у тым інстытуце, дзе працавалі мае знаёмыя. I прыемна было, нават з пэўнай удзячнасцю, што землякі мяне памятаюць, вераць мне, ды яшчэ ад думкі, што вось табе i нагода паспрыяць адной з сябровак маладосці.