Леанід Дайнека - След ваўкалака

Хоць Усяслаў і хрысціянін і хоць ён збудаваў у Полацку дом божай мудрасці — Сафію, мы пераканаліся, што набажэнства ягонае знешняе, падманнае. Гэта як залатыя порты на брудным целе. Паганец ён, упарты паганец. Нездарма на Полацкай зямлі шмат ведуноў і шаптуноў, і сёння яшчэ там у лясах і на курганах нязгасна палаюць паганскія кастры. Не ўвайшоў святы Божы прамень у князеву дуіпу, толькі скуру апёк.

Расказваў нам Усяслаў, што да яго ў Полацку прыязджалі з Рыма папскія легаты, і хацелі гэтью легаты ўсіх палачан ад Канстанцінопапя і Кіева, дзе гарыць святло ісціннай праваслаўнай веры, адхіліць. Ды выгааў князь легатаў. Вялікая хвала яму, бо пасля расколу Божай царквы на Заходнюю і Усходнюю толькі Усходняя царква найбольш даспадобы Хрысту. I ўсё-ткі вельмі мала хрысціянскага ў князевай душы. Паганства ў ёй буяе. Скруха-шкадоба грызла нас, калі мы ўбачылі гэта, бо Хрысту патрэбны добрыя мячы, а полацкі меч адзін з найлепшых.

Верыць князь у Сварога і Дажджбога. Верыць, што Пярун трымае маланкі, як сакалоў, на сваім рукаве. Верыць ён у Рода, Любчыка, Жыценя і ў Макошу, якая дапамагае жанчынам стрыгчы авечак і прасці кудзелю. Чулі мы ад яго і пра Семаргла, уладара падземнага свету, дзе знаходзяцца косці продкаў і карэнні дрэў і травы. Скрушна нам, бо душа князева блукае ў цемры.

Не любіць ён Уладзіміра Святога, які, пачуўшы голас Божы, загадаў біць бізунамі і скінуць з дняпроўскіх кручаў у ваду ўсіх драўляных паганскіх ідалаў-балваноў. Усяслаў перакананы, што не хрысціянства было першапачаткам веры на нашых землях, што нашы прадзеды мелі сваю, не горшую, чым хрысціянства, веру і, скінуўшы ў Дняпро ідалаў, мы здрадзілі прадзедам. Калі мы спыталіся ў яго, няўжо ён кавалак дрэва лічыць богам, полацкі князь кашчунна адказаў, што тая выява, той чалавечы твар, які мы малюем на дошках і палатне, таксама не бог. Тады мы пачалі горача пераконваць яго, а брат Улеб нават плакаў, прыгаворваючы: «Няўжо ты, князь, не бачыш і не чуеш Бога?» — «Поле бачыць, а лес чуе», — з незразумелай усмешкай вымавіў полацкі князь. Мы ўсе ўтрох абліліся слязьмі і гатовы былі плакаць ад ютрані да вячэрні, пакуль Божы дзень плыве, але Усяслаў здзівіўся: «Чаго вы плачаце? Каго вы шкадуеце? Мяне? Дык я полацкую Сафію пад неба ўзвёў. А што зрабілі вы?» — «Мы Богу молімся», — выгукнулі мы. «Ну й маліцеся, а я хачу спаць», — сказаў Усяслаў і адвярнуўся ад нас.

Але часам Бог уваходзіць у ягоную душу, і ён страсна моліцца, і вочы гараць незямным святлом. Радасна было нам глядзець на яго такога.

Як бы з дзвюх палавінак злеплены гэты князь, і цяжка ўгадаць, якой палавінаю свайго сэрца ён да Бога павернуты. «Бывае зло не ад злога, а зло ад добрага, — сказаў ён нам. — Лепей вораг, чым сябар. Вораг бярэ волю, сябра — душу». Незразумелыя цёмныя словы. Душу нашу бярэ Бог, адзіны ён і ніхто болей.

Па ўсім відно, што чытаў полацкі князь шмат пергаменаў і святых кніг, якія ад рамеяў да нас ідуць і ў нас пішуцца. Ведае ён пра Зеўса, Юпітэра, Брахму, Вотана, Магамета, Майсея. Шмат чаго ён ведае, але здалося нам, што, каб меней ён ведаў, было б для яго і для нас лепш. Адзін Бог павінен ведаць усё.

Любіць полацкі князь блакітны колер, і гэта нас усцешыла, бо залаты Божы прастол нябесным сонечным блакітам абмываецца. I Божая рака Іардань таксама блакітная, хоць і цячэ ў вогненнай пустыні. Яшчэ любіць ён восеньскія лясы, чырвонае лісце на дрэвах, срэбны лядок на лужынах, змрок чорных ельнікаў, холад, шэрую траву, з якой, як гарох, сыплюцца павукі, калі кранеш яе нагою. Што ж, усё гэта таксама божае, але самотная душа ў чалавека, які любіць такое.

Пра маленства сваё з неахвотаю ён расказваў. Здаецца нам, што невясёлае было яно, хоць бацьку свайго, полацкага князя Брачыслава, і сёння ўспамінае Усяслаў з вялікай любоўю. На парубежжы давялося жыць яму, там, дзе крывічы з Ліб'ю, Зімегалай і Чуддзю суседзяць. Але пра сечы, якіх шмат яшчэ малым пабачыў, не ўспамінае князь. Кроў рэкамі цякла... Людзі ў крыві купаліся... Здалося нам, што, каб яго воля, Усяслаў рэдка б выцягваў з похваў меч.

Асабліва перажывае князь, што з-за яго калісьці пасеклі на кавалкі і спалілі драўлянага ідала-балвана. У маленстве гэта было. Сядзельнічы Ярун, што служыў полацкаму князю Брачыславу, патаемным паганцам быў, хоць і насіў святы крыж на шыі. У цёмным лесе, на глухім балоце разам з такімі ж самымі паганцамі агіднаму ідалу маліўся. Княжыча Усяслава гэты сядзельнічы моцна любіў і адкрыў яму сваю тайну. Усяслаў жа пра ўсё бацьку расказаў. Дзеці даверлівыя, мозг у дзяцей, як зялёны яблык. Наляцелі княжыя грыдні на гэта лясное балота, пасеклі сякерамі і мячамі ідала, сядзельнічага Яруна хацелі засекчы, ды той уцёк. 3 таго часу па сённяшні дзень князь Усяслаў сябе ўпікае. Дзіўна было нам чуць ад яго такое. Кожнага, вядома, свой чарвяк точыць, але навошта ж з-за гнілога дрэва, з-за ідала сябе караць? Адзіная дарога ўсім ідалам — у агонь. I правільна зрабіў Усяслаў, што адкрыў бацьку паганскую таямніцу.