Miкола Гіль: Камандзiроўка ў Вішанькі

Прыгадвалася зноў i зноў, як сказала яна тады Івану, што зацяжарала, i як падалося ёй, што спалохаўся ён, i як не хацела яна гэтаму верыць; як вымушана была таіцца ад людзей i ад маткі, пакуль можна было; як плакала тады матка i праклінала дачку, так праклінала, што нават i ўнуку не ўзрадавалася, i як неўзабаве пайшоў Іван з мужчынамі на вайну, не зайшоўшы да яе нават развітацца, а сама саромелася пайсці разам з бабамі на той дзядзінец, дзе быў мітынг са слязьмі i песнямі, ляжала ў пуні на свежым сене i галасіла ціха, каб людзі не ўчулі...

Прыгадваліся гады, калі яна з Пецькам на руках колькі разоў уцякала праз Лучкі i Роўніцу ў глухі балоцісты лес-дзіч, i як даводзілася сядзець у тым дзічы галоднай i халоднай днямі i начамі, i як вярталася аднойчы з таго дзіча, уратаваўшыся нейк ад карнікаў, i палохалася, бачачы трупы людзей — знаёмых i незнаемых, i як ішла тады па лесе, адна, апухлая i засмяглая. Пецька кусаў пустыя грудзі, ішла, i жахалася, i галасіла без голасу...

«Божачка мой, i як тое вынеслі-выцерпелі людцы! Hi хатак не пазаставалася, ні варыўні якой, каб хоць на час прытуліцца. Адны галавешкі ды коміны... Дзеткі ад голаду заходзіліся...»

Па тым часе былі яшчэ рухавыя бацька з маткай. Агоралі нейк зямлянку, па карову ўзбіліся, а пасля i на хацёнку... Памаленьку i крыўда ix на Гілену забылася. Матка ці бацька самі не з'ядуць, a ўсё ўнучку, усё Пецьку...

«А ён рос спраўненькі. I холадна было, i голадна, а не хварэў, не нэндзаў. Hi цукерчыны не ведаў, ні чаго там іншага...»

Пасля вайны не многа вярнулася дадому тых мужчын i хлопцаў, што пайшлі па гравійцы з таго дзядзінца. Не вярнуўся i Іван Рыгораў. Як там ні было ў ix, а чакала яго Гілена, думала: «Ведама, тады малады быў, дурное ў галаве... А цяперака, як прайшоў праз гора, як слёз i крыўды людской нагледзеўся, пэўна ж, i паразумнеў. Каб вярнуўся, дык i сыну быў бы рады. Во які ладненькі выгадаваўся. Скора i памочнікам у хаце будзе...»

Але Іван не вярнуўся. I плакала па ім Гілена, як па мужыку, як іншыя бабы-салдаткі плакалі, i чакала яго, як чакалі іншыя — тыя, што «пахаронак» не атрымалі...

I рада ж была, калі дачулася, што жывы Іван. Гэта тады, калі ён раптам прыслаў брату, Васілю, пісьмо...

Але мінуўся час, i стаў Іван не то жывы, не то мёртвы. Пайшла пагалоска, што лячыўся ён недзе за Масквою i там ажаніўся. Быццам узяў медсястру тую, што яго выходжвала. Балюча было тое чуць Гілене. Каб жа хоць сам пісьмо напісаў, сам пра ўсё расказаў, а то ўсё — з чужых вуснаў, з тых пісьмаў, што да Васіля прыходзілі. Хацела сама да Васіля пайсці, каб хоць дазнацца, ці праўда тое, што людзі гавораць. Здаецца, лягчэй было б, каб на свае вочы пісьмо пабачыла, бо, можа ж, так сабе, ад злосці ці чаго там яшчэ, людзі нагаворваюць, можа, дзе лечыцца Іван, i спадзявалася, што — быць таго не можа, каб не прыехаў... Ну, няхай на яе крыўду за што затаіў, няхай да другой спадніцы прыслепіўся, дык жа ведае, што сын расце, яго ж сын, а не чый-небудзь...

А гады тыя пасляваенныя, хоць i цяжкія, галодныя былі, a беглі. За работай i часу Гілена не заўважала. Бацька i матка на вачах састарэлі, аслабелі. Засталася ў хаце адна работніца, a ратоў — чатыры. I накармі ўсіх, i адзень. Кідалася Гілена — i на конях працавала, i коксагыз расціла, i на жняярцы сядзела. I ў гэтых турботах i клопатах нейк памаленьку, пакрысе, быццам само сабой, забывалася, астуджвалася ў душы i крыўда ранейшая, i боль. A калі i ўспамінала Івана, дык так сабе, без жалю: «Сілком не прыцягнеш... А так... Можа, яно i к лепшаму. Хто ведае, як яно б там было... Ды i не адна такая, вунь колькі баб адны, без мужыкоў, пекаюцца...»

Бацька i матка памерлі нейк у адзін год. Пецька тады ўжо ў другую групу бегаў. Раілі тады бабы Гілене прымака браць: i сыну бацька будзе («Можа ж i добры чалавек надарыцца»), i сама ж яшчэ не старая, сама ў сіле. Але яна нейк вагалася. Колькі разоў заходзіў да яе Сымон Жаўнер з Жырблевіч: у таго жонка памерла, трое дзяцей засталося. Ды не пайшла Гілена. I не таму, што дзяцей чужых баялася — спагадала ў душы Сымону, сірот яго шкадавала, але — не рашылася: «Мне ўжо гэты замуж i патрэбен надта! А сыну як там будзе, хто яго ведае. Ён жа не маленькі, разумее усё...»

Праўда, у другі раз ледзь ужо i зусім не выйшла Гілена замуж. Прыслалі ў ix калгас заатэхніка. Сталы чалавек, а без сям'і. Што там у яго здарылася, Гілена, папраўдзе, i не ведала толкам, не распытвала, хоць той заатэхнік i кватараваў у яе хаце. Добры чалавек быў. I па гаспадарцы паможа, з сынам i дроў напілуюць, i ceнa накосяць. Кватарант i хату Гілене адрамантаваў: атынкаваў звонку i знутры, страху перакрыў.