Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

— Цяпер з Вільнюса і з Мінска да нас часта прыязджаюць комплексныя навуковыя экспедыцыі. Найбольш буйная была ў 1970 годзе. Арганізавалі яе Інстытут літоўскай мовы і літаратуры АН Літоўскай ССР і Літоўскае таварыства па ахове помнікаў і краязнаўству. Але ўдзельнічалі таксама вучоныя з Мінска, Масквы, Таліна — усяго сто пяцьдзесят чалавек. Прыехалі да нас фалькларысты, этнографы, гісторыкі, медыкі, метэаролагі, харэографы, кампазітары. Усебакова даследавалі пятнаццаць вёсак, запісалі ад двухсот з нечым выканаўцаў больш трох з паловай тысяч твораў літоўскага і беларускага фальклору, часта унікальных. Напрыклад, у Гірах захавалася рэдкая літоўская песня пра паўстанне 1863 года і Кастуся Каліноўскага, па матывах якой вядомы літоўскі мастак Арунас Тарабілда зрабіў цыкл гравюр. Асабліва цікава выключная блізкасць літоўскіх і беларускіх працоўных песень; латышскія роднасныя літоўскім па мове, але намнога далей па зместу. Перад ад’ездам вучоныя арганізавалі ў Рымдзюнах развітальны вечар. А потым запрасілі лепшых выканаўцаў у Вільнюс.

— Пра гэта я ведаю. Расказвала наша фалькларыстка Лія Салавей. Сустрэча ў Вільнюсе выглядала так. У памяшканні школы мастацтваў адкрылася выстаўка сабраных этнаграфічных матэрыялаў. Пра вынікі экспедыцыі дакладвалі яе кіраўнікі: Норбертас Велюс, прафесар Бернардас Падзегімас, філолаг Алаізас Відугірыс. У перапынках іграла народная капэла з Рымдзюн — скрыпка, гармонік і бубен. Зала зачаравана слухала літоўскія і беларускія народныя песні, а часам нават асцярожна падхоплівала і дапамагала, калі хто крыху збіваўся. Апошнюю, віншавальную песню праспявалі ўсе стоячы. Самы стары з гервяцкіх гасцей абвязаў Велюса, нібы маршалка на вяселлі, васьмярнёвым ручніком. Потым дэманстравалі фільмы, знятыя ў экспедыцыі. Сустрэча закончылася пачастункам гасцей — абслугоўвалі іх хлопцы і рабілі гэта сур’ёзна і спрытна.

— Літоўцы ўмеюць рабіць такія святы. Тая сустрэча надоўга застанецца ў памяці нашых калгаснікаў. Як праяўленне дружбы двух народаў-суседзяў.

— Застанецца і кніжка. Нашы дзве акадэміі рыхтуюць тоўстую манаграфію «Гервяты», прысвечаную гэтаму непаўторнаму астраўку двуадзінай культуры.

— Будзе ў гэтым томе і мой краязнаўчы артыкул. Пра дасягненні мясцовага калгаса, развіццё асветы.

— Прабачце, Эдуард Міхайлавіч, з якой вы сям’і? Калі вы прамаўлялі на жнівеньскай канферэнцыі, мне здалося, што вы патомны інтэлігент. Такія бездакорныя манеры, дыкцыя. Тое ж самае гаварыла мне, калі я збіраўся сюды, антраполаг Лідзія Цягака. У шэсцьдзесят сёмым годзе яна збірала ў вас матэрыялы. «Такая бібліятэка багатая, — захаплялася яна, — такія рознабаковыя інтарэсы, столькі грамадскіх спраў!»

— Мне прыемна пачуць гэтыя словы, — Эдуард Міхайлавіч упершыню за ўсю сустрэчу па-сапраўднаму ўсміхнуўся. — Але я і мая сястра-настаўніца інтэлігенты толькі ў першым пакаленні. Нарадзіўся я непадалёку, у Снігянах. Гэта ўжо Смаргоншчына. Бацькі былі звычайнымі сялянамі, але любілі кніжкі. Памятаю, як чыталі «Скрыпачку беларускую» Багушэвіча. Прыносіў яе дзед з суседняй вёскі Падбярозы.

— Напэўна «Скрыпачка»? З партрэтам аўтара?

— Партрэта не прыпамінаю. Але такіх па зместу твораў больш нідзе не сустракаў. Усе клаліся ад смеху, дзівіліся, што аўтар так ведае вясковае жыццё. Можа, гэта і быў той трэці зборнік Багушэвіча, які ўсе так упарта шукаюць.

Тым часам Эдуарда Міхайлавіча выклікалі ў раён, а я пайшоў палюбавацца школьным дваром. На клумбах другі раз у гэтым годзе зацвіла шыпшына. У садзе нязвычна, бо сярод жоўтай лістоты спялелі вішні. Раслінны свет аніяк не мог сарыентавацца ў капрызах сёлетняй пагоды.

Са школы пайшоў у цэнтр Гервят, над якімі ўзвышаўся чырвоны шпіль неагатычнага касцёла, збудаванага на пачатку стагоддзя віленскім дойлідам Вацлавам Міхневічам. Тут пачынаў мастацкую дзейнасць славуты літоўскі спявак Кіпрас Пятраўскас. Яго брат Мікалас працаваў у касцёле арганістам, арганізаваў хор. Бацька сталярнічаў, любіў рабіць скрыпкі. У той цяжкі час Пятраўскасы арганізавалі ў Гервятах духавы аркестр, які іграў народныя песні, «Варшавянку» і «Марсельезу».

Некаторыя аматары лічаць гервяцкі касцёл галоўнай архітэктурнай славутасцю Астравеччыны, хаця па сваёй гістарычнай і мастацкай каштоўнасці ён намнога ўступае варнянскаму ансамблю і барочнаму касцёлу ў Міхалішках. Адзінае, што тут ёсць сапраўды выключнае, гэта перавезены з Клюшчан пяцікутны уніяцкі абраз «Дзева Марыя — апякунка ўсіх веруючых». Мастацтвазнаўца Гурый Барышаў, які паказваў мне здымак гэтага абраза, вагаўся: рэнесанс ці можа нават готыка… Невядомы мастак быў несумненна смелым для свайго часу чалавекам. Лісліва ўзнімаюць вочы ў неба манархі, сквапна паглядаюць манахі. Кволы анельчык цягне з пякельнага бяздоння душы шляхціца і ксяндза. Падумаць толькі, на што ішоў мастак: памясціць у пекле нават ксяндза! Захацелася паглядзець на арыгінал, але на плябаніі сказалі, мусіць, дзеля адчэпнага, што ксяндза няма дома.