Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

Часам успыхвалі канфлікты паміж беларусамі і літоўцамі, якім, здавалася б, зусім не было чаго дзяліць. Зрэшты, гэтыя канфлікты пераважна на сумленні гмінных чыноўнікаў і гервяцкіх ксяндзоў. У кнізе «Вільнюс і Віленскі край», якая выйшла ў 1932 годзе ў Каўнасе на літоўскай мове, паведамлялася, што ксёндз Маліноўскі наўмысна шапялявячы і ціха чытаў літоўскі тэкст евангеліі, каб выклікаць гервяцкіх парафіян на правакацыі. А ксёндз Рамейка ў 1928 годзе частаваў гарэлкай беларускіх сялян з Сакалойцяў, каб тыя адмаўляліся выконваць літоўскія псалмы, спявалі іх па-польску. Калі ўзнік скандал, сяляне самі ж выкрылі ксяндза, крыкнулі яму ў касцёле: «Як цяпер, так зубы вышчыраеш, чаму ты пярод казаў нам пяяць» (гэтыя словы ў літоўскай кнізе пададзены па-беларуску). Гервяцкі паланафіл нацкоўваў «гіргуноў» на «чагакоў» і наадварот. І тыя з нажамі, палкамі і камянямі ішлі на касцельным цвінтары вёска на вёску, прабівалі галовы і ламалі рэбры. Літоўцу жаніцца на беларусцы? Беларусу быць кумам у літоўцаў? Нізавошта! Праклянуць і тыя, і другія.

Сёння ўсе гэтыя спрэчкі даўно быллём параслі. Наколькі помніцца, ужо ў 1954–1955 гадах нечым звычайным былі беларуска-літоўскія вяселлі. Працуючы поплеч, у адных і тых жа калгасах, беларусы і літоўцы штодзённа прыходзілі адзін другому на дапамогу. У Гервяцкай дзесяцігодцы вучні па выбару змаглі вывучаць беларускую або літоўскую мову. А на паліцах бібліятэк у Гервятах, Рымдзюнах і Гірах сталі мінскія выданні Купалы і Коласа і вільнюскія выданні Цвіркі і Нерыс. З яблыка разладу гервяцкі «астравок» ператварыўся, як пісаў у вершы адзін з мясцовых пачынаючых паэтаў, у «бастыён дружбы».

Астравеччына… Слова гэта з’явілася толькі ў апошняе дзесяцігоддзе. Раней, і пры царскай уладзе, і пры панскай Польшчы, Астравец быў глухім мястэчкам. Нават не цэнтрам воласці ці гміны. Усяго толькі — парафіі. Сто гадоў назад тут былі толькі дваццаць дзве драўляныя хаты. Пяцьдзесят — толькі адна вуліца з дзвюма мураванкамі. Тэрыторыя Астравеччыны была падзелена паміж Ашмянскім, Свянцянскім і Віленскім паветамі.

Сваю «кар’еру» Астравец зрабіў толькі пры ўладзе Саветаў і выключна дзякуючы ёй. Як і калі гэта адбылося? Перагортваю запісы, зробленыя пры гутарцы з першым сакратаром Астравецкага райкома партыі Рыгорам Рыгоравічам Панамаровым. Пасля вайны ён быў міністрам нарыхтовак сельскагаспадарчых прадуктаў БССР, выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. Цяпер персанальны пенсіянер, жыве ў Мінску. Падцягнуты і на дзіва на свае гады бадзёры, ён ахвотна ўспамінаў былое.

Расказвае Рыгор Рыгоравіч Панамароў:

— Калі ўтварыўся Астравецкі раён? Было гэта недзе ў сярэдзіне студзеня 1940 года. Па даручэнню ЦК Камуністычнай партыі нашай рэспублікі яшчэ з двума таварышамі я выехаў у былы Ашмянскі павет, які меркавалася падзяліць на тры раёны. У Ашмянах прыблізна, па карце, вызначылі граніцы. К вечару, памятаю, дабраўся да станцыі Гудагай. Там была таможня — непадалёку ж праходзіла граніца з Літвой, тады яшчэ буржуазнай. Пераначаваў я з нашымі таможнікамі, а назаўтра ўзяў курс на Астравец. Гляджу — звычайная драўляная вёсачка. Няма дзе размясціць раённыя ўстановы, няма дзе нават жыць. Тады рашыў паездзіць па раёну. У Малях, дзе якраз кватараваўся наш кавалерыйскі эскадрон, знайшоў транспарт. Заглядаю ў адну вёску, другую. Найбольш прыйшліся даспадобы Варняны. Чысценькія, акуратныя, у самым цэнтры раёна. А галоўнае — ёсць пусты будынак былой польскай гміны. Тут і рашылі часова размясціць райвыканком. Для райкома ж аблюбавалі старадаўні двухпавярховы будынак, што ля касцёла. На першым паверсе была аптэка — яна так і засталася. На другім, дзе раней жыў аптэкар, абсталявалі райкомаўскія кабінеты.

Хто тады мне дапамагаў? Другім сакратаром райкома быў Бушанаў — ён загінуў у белафінскую вайну. Трэцім — Бродскі. Райвыканком узначальваў Рудэнка. Вельмі дапамагала мясцовае насельніцтва, прадстаўнікі Рабочай гвардыі. Помню, на станцыі Гудагай яе ўзначальваў Ганчароў. Калі мы ўпершыню сустрэліся, ён высыпаў перада мной цэлы мяшок самых розных пісталетаў, адабраных у паліцыянтаў і асаднікаў. Запомніўся таксама Свірскі. Ён часта выступаў перад людзьмі з прамовамі на польскай мове, дзівосна мог валодаць аўдыторыяй.

З чаго пачыналася дзейнасць райкома? Калі я ехаў у Астравец, разумеў усю адказнасць, ускладзеную на мяне партыяй. Раён быў прыгранічны, шматнацыянальны. Нельга было дазволіць ніводнага непрадуманага кроку. Пачалі мы з сялянскіх сходаў, на якіх растлумачвалі ўнутраную і знешнюю палітыку нашай краіны. Клубаў тады не было, таму сходы праводзілі ў некалькі прыёмаў. У Гервятах сход праходзіў тройчы. У цесную сялянскую хату з’яўлялася адна група сялян, стоячы, бо не было крэслаў, уважліва слухала гадзіну-другую, потым дзякавала, кланялася, надзявала шапкі і адыходзіла. Услед хату запаўнялі іншыя. Насельніцтва ўвесь час падтрымлівала нас, папярэджвала аб магчымай небяспецы. Начавалі мы звычайна там, дзе і працавалі. І вось часта прыбягае хтосьці з вяскоўцаў і шэпча: пан сакратар, сёння ноччу вам лепш змяніць месца, могуць быць непрыемнасці. Але непрыемнасцей не было. Не прыпомню ніводнай ахвяры, ніводнага варожага тэрарыстычнага акту. Бывала, едзеш адзін, з пісталетам, вядома, у кішэні — і нічога. Неяк зімой быў я ў тых жа Гервятах. Узладавалі мне на санкі элегантнае крэсла з панскага маёнтка, каб я перадаў яго ў парткабінет. Сеў на крэсла, еду… Раптам у лесе конь спужаўся нечага, панёс, перакуліў санкі. Ляжу, бачу: уперадзе маячаць дзве чалавечыя постаці. Ну, думаю, канец! Ды не, спынілі каня, дапамаглі мне абтрэсціся, пажадалі шчаслівай дарогі…