Мікола Цэлеш - Хмары над Бацькаўшчынай

Slava Celesz Brown

Зь Міколам Цэлешам я пазнаёміўся напачатку 60-х гадоў у Нью-Ёркскай Публічнай Бібліятэцы на 5-ым эвеню ў Нью-Ёрку, дзе я тады працаваў. Мікола Цэлеш прыйшоў да мяне пазнаёміцца, але фактычна, ён прыйшоў з адной справай -- адразу пасьля першых словаў знаёмства (ён, дарэчы, ведаў маіх бацькоў яшчэ зь Менску) ён папрасіў, каб я яму нешта расказаў пра яго сына, зь якім я нейкі час сядзеў за аднэй партай у школе. Пару дэталяў з тых школьных часоў ды аб ягоным сыне я прыпомніў. Гэтыя дэталі ён як-бы ўбіраў у сябе: перапытваў, аналізаваў, даваў дадатковыя пытаньні. У выніку, я за адну гадзіну расказаў яму пра нашыя школьныя часы. Было відаць, што ён перажываў, хацеў ведаць больш пра сына ды быць зь ім хоць-бы ў думках.

Але на гэтым знаёмства не закончылася -- яно пачалося. Бібліятэка ў тыя часы была адчынена два разы ў тыдзень да дзесятае гадзіны, я-ж працаваў у вячэрнюю зьмену, і Мікола Цэлеш стаў рэгулярна наведваць бібліятэку вечарамі. Прыходзіў ён перад 6-ай гадзінай увечары, частавата мы яшчэ пасьпявалі разам перакусіць, а пазьней у часы перапынкаў, як звычай, мы праводзілі ў бібліятэчнай кафэтэрыі. Ён тады рыхтаваў да друку «Дзесяць апавяданьняў», даў пару апавяданьняў у часапіс «Беларуская Моладзь» (дзе я быў сябрам рэдкалегіі). Ён часта чытаў свае апавяданьні, пытаўся, як знайсьці тую ці іншую даведку. Хоць Мікола Цэлеш і ня надта гаваркі, але расказаў мне ён нямала пра сваё ранейшае жыцьцё і працу ў Менску. Ад яго я даведаўся, што ён працаваў у часапісе «Паляўнічы Беларусі», рыхтаваў да друку зборнік апавяданьняў. Але прыходзілася апавяданьні часта перарабляць, іначыць, дапасоўваць да партыйных вымогаў. Часта даводзілася ня толькі мяняць, але і нішчыць напісанае, бо было небясьпечна. Бясспрэчна, Мікола Цэлеш перажываў, што ў сталым узросьце давялося выйсьці на эміграцыю, але ён быў цьвёрда пераконаны, што гэта быў адзіны шлях, каб застацца жывым! У гутарках мы амаль заўсёды пераходзілі на штодзённыя справы жыцьця беларускае амэрыканскае калёніі, жыцьця беларускае эміграцыі. Жыцьцё эміграцыі ён ведаў -- час-часам бываў ён у Беларускай Царкве на Атлянтык Эвеню ў Брукліне, раз ці два быў у селішчы Бэлэр-Менск. Актывістам беларускага жыцьця на эміграцыі яго ніяк нельга назваць, але ён, бясспрэчна, жадаў усяму беларускаму ўдачаў. З шырэйшым грамадствам у яго сувязяў ня было, але ён трымаў лучнасьць праз ліставаньне зь Юркам Віцьбічам, д-рам Тумашам, Міколам Паньковым. Грамадства-ж у Нью- Ёрку да Міколы Цэлеша ставілася таксама насьцярожана -- прычынай гэтаму быў найперш, на мой погляд, замкнуты характар Цэлеша, але было таксама не сакрэтам -- чуткі ой як паўзьлі! -- што ён меў кантакты з Максімам Танкам, нешта пасылаў да друку ў БССР. У тыя часы беларускае грамадства -- трэба мець заўсёды на ўвазе, што гэтае грамадства было найперш і найактыўнай палітычнай эміграцыяй, -- ні аб якіх кантактах з БССР і думаць не хацела й не жадала.

Наша знаёмства цягнулася нейкі час, але паступова Мікола Цэлеш аддаліўся, і я страціў зь ім кантакт. Праўда, выдаўшы «Дзесяць апавяданьняў», у працэсе распаўсюджаньня кнігі ён яшчэ кантактаваўся са мной, але хутка адышоў.

Аналізуючы Міколу Цэлеша, я сказаў-бы, што ён жыў думкамі ў сваім сьвеце -- бясспрэчна, блізка зьвязаны зь Беларусьсю, -- але адначасна перажываючы, што ён знаходзіцца па-за межамі свае Бацькаўшчыны і што па волі тагачаснага рэжыму ён ня можа й ня зможа стварыць для Бацькаўшчыны таго, што ён хацеў-бы.

Яшчэ адзін згублены для Бацькаўшчыны працаўнік, добразычлівец, патрыёт і пісьменьнік.

Вітаўт Кіпель

Нарадзіўся 25-га ліпеня 1900 году ў в. Зазер’е Есьмінскай воласьці, Барысаўскага павету, Менскай губерні. Бацька -- Яўхім Цэлеш, маці Барбара, абодвы -- сяляне.

У 1911 годзе скончыў вясковую школу. Настаўніца (пазьней жонка Янкі Купалы) дамаглася, каб мяне аддалі ў «Выше-начальное училиэе» за сямнаццаць вёрст, у мястэчку. Гэта ўваходзіла ў пляны й бацькі, бо зямлі на нашу сям’ю прыпадала толькі тры дзесяціны, а, апроч мяне, было яшчэ двох сыноў.

Вучні «Выше-начального училиэа» мелі жалю вартае існаваньне. Жылі ў бруднай і халоднай «бурсе», харчаваліся, галоўным чынам, сухім хлебам і адзінай на дзень цыкорыяй; крупнік варыўся таксама толькі раз на дзень і толькі ў дні школьных заняткаў. Гэта прымушала мяне, нягледзячы на такую далёкую дарогу і супроць волі бацькі, уцякаць дахаты. Можаце сабе ўявіць, як я дабіраўся праз пушчы й пустыя палі, часта ўжо ўпоцемку, да майго Зазер’я. Цяпер часта ўспамінаю, як мяне не загрызьлі ваўкі, якіх у нашай мясцовасьці было шмат.