Андрэй Федарэнка - Гісторыя хваробы

Нябожчык, мне здавалася, быў з такіх людзей.

Сышліся мы з ім яшчэ на першым курсе, калі ён даведаўся, што я скончыў беларускую школу і калі-нікалі гавару па-беларуску, з-за гэтага і пачалося наша сяброўства. Мы гадзінамі сядзелі ў накураным пакоі і разважалі пра нацыянальныя праблемы. Недзе праз месяц такога лікбезу пайшлі першыя рознагалоссі: Вяргейчык вырашыў, што «гаварыльні» досыць і трэба пераходзіць да справы. Мы пайшлі да рэктара і сказалі, што трэба зала на трыста чалавек, дзе будуць праходзіць сустрэчы з пісьменнікамі і гісторыкамі, і нам адвялі гэтую залу. На першае пасяджэнне прыйшлі два пісьменнікі і два студэнты — я і Вяргейчык.

Я тыдзень не мог спаць ад сораму, пайшоўшы на так званы «збор заяваў у беларускія клясы». У адной кватэры старая бабулька смяялася з нашых агітаванняў і казала: «Каб гэтага хацела правіцельства, дык хто ў нас пытаўся б?» Мяне ўразілі яе словы, я адчуваў, што яна мае рацыю, і ўрэшце адкрыта заявіў Вяргейчыку, што хадзіць па кватэрах — гэта авантура.

— Ты прапаноўваеш скласці рукі і сядзець?

— Я прапаноўваю толькі рэальнае размежаванне. Мы — будучыя настаўнікі, хіба гэта наша справа самім сабе шукаць вучняў? Ці быць беларускім класам можа і павінен вырашаць толькі ўрад, як правільна сказала бабуля. А калі ўрад гэтага не хоча, дык недзе тут і трэба шукаць прычыну, а не цягацца па кватэрах. Няўжо ты не бачыш, што, калі хадзіць па кватэрах, беларускіх школ мы дачакаемся праз пяцьсот гадоў?

— З такімі, як ты, мы іх ніколі не дачакаемся!

За два гады нашага знаёмства я не помню ні аднаго выпадку, каб удалося ў нечым пераканаць Вяргейчыка. Спачатку я бачыў у ім толькі зафанацелага «адраджэнца», для якога не існавала ніякіх чалавечых пачуццяў, калі яны выказваліся не па-беларуску; пасля выпадкаў з залаю і з заявамі актыўнасць Вяргейчыка пачала здавацца мне проста неразумнаю. Я шмат у чым расчараваўся, адышоў ад «справы» і толькі збоку наглядаў за Вяргейчыкам. Тады і разладзілася нашае сяброўства.

А ён не сунімаўся. Ужо на другім курсе, зімою, ён сабраў чалавек сем беларускамоўных і стварыў у інстытуце суполку «Раніца». Гэтая суполка то рассыпалася, то зноў утваралася, і невядома было, чым яны канкрэтна займаліся, акрамя бясконцых размоў. Недзе пад той час узнікла і пайшла гуляць па курсе плётка, што ў Вяргейчыка закахалася дзяўчына з ягонае суполкі, пяцікурсніца Мяцельская, якая памяняла за пяць курсаў пяць хлопцаў, і цяпер хоча закружыць Вяргейчыку галаву і выйсці за яго замуж.

Усё, што я ведаў, акрамя гэтай плёткі, дык гэта што Мяцельская была вельмі прыгожая і выдатна ведала беларускую мову — як ніхто ў інстытуце.

Я вярнуўся ад Брусаўца, сеў на стол і не без гідлівасці, якую звычайна нясуць рэчы нябожчыкаў, развязаў матузкі сіняе папкі. Чытаў я хутка. Почырк у Вяргейчыка быў добры. Недзе гадзіны праз дзве я меў уяўленне, што трымаю ў сваіх руках.

Дзённік ён вёў два з паловаю гады. Дзённік яго можна было падзяліць на тры часткі: першая, напісаная на рускай мове, складалася з нейкіх жыццёвых, вайсковых назіранняў і з вершаў па-руску. Другая, пісаная па-беларуску, была скрозь пра нацыянальныя праблемы і канчалася словамі: «Выйшаў «ЛіМ» — цэлая падборка пра мову!!!» Урэшце, трэцяя, самая вялікая па плошчы, была напісана беларускай лацінкай — пра каханне, пра асабістае жыццё. Акрамя дзённіка, у папцы ляжалі чатыры неадпраўленыя лісты: два да стрыечнага брата Валіка (ён прыязджаў да Вяргейчыка ў інтэрнат) і два — Сяргею Антоненку. Сяргей вучыўся на першым курсе разам з Вяргейчыкам, пасля кінуў інстытут і паехаў дамоў, здаецца, у Калінкавічы. Я чуў, што ён нядаўна жаніўся, і ведаў, што Вяргейчык перапісваўся з ім.

Я расклаў на стале лісты, гартаў дзённік і ўсё не мог зразумець, што мяне непакоіць. Я пачаў перачытваць яшчэ раз лацінку, раптам на сярэдзіне спыніўся...

Перада мною ляжаў, можа, адзін з самых праўдзівых твораў — нельга сказаць, мастацкі, хутчэй — хранікальна-дакументальны, але твор. Гісторыя чужога кахання: з завязкай, сюжэтам і кульмінацыяй... Вяргейчык пунктуальна запісваў толькі свае разважанні і пачуцці, апускаючы дэталі і дзеянні, з якіх гэтыя пачуцці вынікалі, але якраз у гэтым мне чамусьці ўбачылася арыгінальнасць формы. Як ні дзіўна, мне было цікавей чытаць гэтыя сухія, часам аднастайныя разважанні, чым іншыя: поўныя яскравых дэталяў апавяданні, у якіх былі «патрэсканыя карыты», «парцалянавыя ракавіны», «свінні з вушамі-лапухамі», «пажарныя капелюшы», «дзяды Яўхімы з вузлаватымі ад працы рукамі», «акварыумы-аўтобусы». Словам, гэта былі трапныя дэталі, з якіх тым не менш вынікалі разважанні настолькі прымітыўныя, што рабілася сорамна за таго, хто пісаў.