Зинаида Дудюк - Лаза

– Чаго гэта вы, як кот з сабакам, ніяк не можаце паладзіць?

– Не люблю недакладнасці, – адказваў Рак і з пагардай пазіраў на Тадзіка. – Паперы нават у палявых умовах павінны быць у поўным парадку, а ў нас адно бязладдзе.

– Дык вазьмі і зрабі ўсё, як след.

– А што тады будзе рабіць твой ад’ютант?

– Не чапай, Рак, Тадэвуша, ён у мяне не столькі ад’ютантам служыць, колькі добрым абярэгам. Каб ты ведаў, колькі мы з ім дарог сумесна прайшлі! Усё нам удавалася. Думаю, пакуль ён будзе пры мне, і далей пойдзе ўсё выдатна.

Дарога цягнулася праз поле, спрэс засланае снегам. Удалечыні ўзвышаўся лес. Дзень быў змрочны, ціхі, на захадзе грувасціліся хмары, абяцалі снег, ды толькі ў тым выпадку, калі вецер прывалачэ іх з небакраю. Тадзік азірнуўся на абоз. Недзе там сярод мноства саней ехаў Яська, але так і не згледзеў яго. Вёску, да якой яны зараз пад’язджалі, жаўнеры ведалі добра, мінулай зімой стаялі тут тыдні два, жылі па хатах у беларусаў і палякаў, харчаваліся ў гаспадароў, хадзілі да дзяўчат на вячоркі.

– Чаго мы сюды павярнулі, спярша быццам збіраліся на другую базу ехаць? – спытаў Тадзік у Руткоўскага.

– Справы тут ёсць, – адказаў той і нават не павярнуў галавы.

Уехалі ў сяло, мінулі колькі хат, спыніліся насупраць самай большай.

– Тут перадыхнем, – сказаў Руткоўскі, саскочыў з каня, пайшоў у двор.

Тадзік пастукаў у акно, за шыбаю ўзнік жаночы твар, потым з хаты насустрач выйшаў гаспадар, павітаўся, запрасіў:

– Калі ласка, панове, заходзьце.

Тадэвуш і Руткоўскі ўвайшлі ў хату на большую яе палавіну. Маёр адразу разаслаў карту на стале, вывучаў яе. Ад’ютант убачыў дзвюх дзяўчынак на ложку, шугануў іх на кухню, бо ведаў гарачы нораў маёра, крый Божа нечым не дагадзіць. Малыя залезлі на печ і са страхам пазіралі ўніз. Гаспадыня малілася каля абразоў. На панадворку пачуліся стрэлы. "Сваволяць жаўнеры, людзей запалохваюць, а навошта?" – падумаў Тадэвуш, але не адважыўся ў Руткоўскага спытаць, занадта злосны быў сёння камандзір. Калі запалала непадалёку хата, ад’ютант не стрымаўся і спытаў:

– Што мы тут робім?

– А ты яшчэ не зразумеў? Які ж ты някемлівы! Выкурваем беларусаў. Няхай ідуць у рай да Сталіна! Польшча – для палякаў!

– Дык яны ж тут спрадвеку жылі!

– А цяпер не будуць! Годзе нашу зямлю паскудзіць!

– Дазвольце, пан маёр, паглядзець, што ў вёсцы робіцца.

– Ідзі, праветрыся, а то звык, як кот, каля камандзіра ацірацца.

Тадзік пакрыўдзіўся, але змоўчаў, выйшаў на двор і ўбачыў гаспадара хаты, які ляжаў у лужы крыві за весніцамі. Жаўнеры выводзілі з хат жыхароў і гналі ў канец вёскі, там-сям гарэлі пабудовы, трашчала салома, ляцелі іскры, дым узносіўся над вёскаю, засцілаючы неба. Хваляванне ахапіла душу хлопца. "Чаму? Для чаго ўсё гэта? Хіба гэтак мы баронім Польшчу? – пытаў ён у сябе і не знаходзіў адказу. – Ці такое геройства я збіраўся здзяйсняць? Забіваць безабаронных людзей?" Каля бліжэйшага двара жаўнер размаўляў з хлопцам, з выгляду хворым на галаву, дурнаватым.

– Вядзі каня з хлява, – патрабаваў жаўнер.

– У нас мала аўсу, – адказваў хлопец і ўсміхаўся.

– Вядзі каня, скурвысыне, табе кажу!

Хлопец не ішоў да канюшні. А ўсё казаў, што ў іх мала аўсу. Жаўнер секануў з аўтамата. Хлопец зваліўся на зямлю.

– За што ты яго? – спытаў Тадзік, адчуваючы, як сэрца напаўняецца абурэннем і нянавісцю.

– За тое, што не выконваў загад. А табе што? Думаеш, калі ты каля камандзіра прыгрэўся, дык цябе ніхто не кране? Ці ты ведаеш, малакасос, што свае страляюць у спіну? – злосна сказаў жаўнер, плюнуў пад ногі і падаўся ў бок хлява.

Вяскоўцаў заганялі ў адну даволі вялікую хату, якая мела два выхады. Набілася туды сялян, як семак у гарбуз. Жаўнеры пазачынялі дзверы, вокны завесілі аканіцамі, хату падпалілі, пастаялі, назіраючы, ці добра ўзялася гарэць будыніна. Калі ў сярэдзіне хаты пачалі людзі жудасна крычаць, жаўнеры палічылі за лепшае адысці далей, каб не чуць галасу. Саламяны дах гарэў хутка, узяліся кроквы, агонь ахапіў сцены, хата енчыла. Тадзік саскочыў з каня, кінуўся да дзвярэй з боку хлява, адчыніў іх, закрычаў:

– Выходзьце! Выходзьце! Пагарыце! Хутчэй! Хутчэй!

Людзі імгненне стаялі ў нерашучасці. Нарэшце нейкі хлапчук шмыгнуў праз дзверы. За ім рынулі астатнія, беглі да бліжэйшай вёскі, а калі ўбачылі, што і тая палае, кінуліся да ратавальнага лесу. Тадзік праводзіў іх задаволеным позіркам, усё ж сарваў нялюдскую акцыю. Жаўнеры заўважылі ўцекачоў, адкрылі агонь. Але вяскоўцы былі ўжо далёка.