Olga Tokarczuk - Dom dzienny, dom nocny

Są też ludzie urodzeni na kamienistej ziemi, na piaskowcach albo granitach. Ich skóra jest szorstka i twarda, tak samo jak mięśnie, jak kości. Włosy mają mocne, i zęby, a skórę na dłoniach i stopach twardą. Z wierzchu są twardzi i krzepcy, bo ich ciało staje się pancerzem. W środku mają wiele pustych przestrzeni, dlatego wszystko, co zobaczą i usłyszą dźwięczy w nich jak w dzwonie. Niczego nie zapominają. Pamiętają prawie wszystkie dni, które przeżyli, smak każdej potrawy, każde słowo, które do nich wypowiedziano. Mogą się obejść bez ludzi, nie potrzebują ludzi, chociaż to ludzie potrzebują ich, bo są jak drogowskazy albo jak kamienie na miedzy, które pokazują gdzie coś się kończy, gdzie zaczyna, jaki jest kierunek drogi. Zapytałam Martę, jakim człowiekiem jest ona sama. Powiedziała, mądrala, że nie wie. – Takie porządki wymyśla się zawsze dla innych – dodała po chwili.

Żyli sobie w pałacu, chociaż ani go nie budowali ani nawet dokładnie nie znali, co wychodziło szczególnie jasno przy wszelkich koniecznych remontach. Żyli sobie w pałacu, od kiedy pamiętali, to znaczy od urodzenia, ale czasem mieli wrażenie, że żyli w nim także wcześniej, zanim się urodzili, w innych życiach, ponieważ śnił im się tylko pałac, jego pokoje i korytarze, dziedziniec i park, jakby ich dusze nie znały niczego innego. Do nich należało tylko robić wszystko, żeby pałac trwał, żeby pola i łąki przynosiły dochód potrzebny na rozbudowy i upiększania. Pieniądze były zawsze w jakimś w banku, więc je brali, umiejętnie inwestowali i znowu wpłacali do banku. Wyjeżdżali tylko po to, żeby nauczyć się czegoś więcej o ogrodach, uprawie roli, hodowli owiec albo żeby zobaczyć freski w Wenecji i sposób zwieńczania dachów w Szwajcarii, albo wnętrza w Wersalu, arrasy na nagich ścianach jakichś francuskich zamków, tapiserie, rokokowe meble. I po to żeby to przenieść do siebie fizycznie za pomocą statków i pociągów czy nawet tylko w wyobraźni. Niektórzy z nich studiowali filozofię albo literaturę, ale także tylko po to, żeby jeszcze mocniej, pełniej przeżywać własne życie w tej rajskiej przestrzeni. Wiedzieć, co i jak. Być świadomym celu albo jego braku. Być świadomym sensu lub jego braku. Zdawać sobie sprawę, jak może być. I to powinno wystarczyć.

Rodzili się od wieków w pałacu. Dzieci wychowywali nieuważnie pod okiem mamek, chłopek ze wsi, które zawsze chętne były obdarzać wszystko, co małe, niepohamowanym uczuciem. Nie pamiętali, żeby któreś z dzieci umarło przedwcześnie. Byli zdrowi, dobrze zbudowani, krzepcy. Paznokcie mieli różowe, oczy jasne. Jedyne, co im się nie udawało – to zęby, ale przecież nie były aż tak ważne w świecie, w którym jabłka zawsze obiera się ze skórek, jada tylko miąższ chleba, mięso wygotowane na miękko albo nawet zmielone w sznycle. Więc nawet gdy ich własne zęby przedwcześnie ciemniały, a potem wypadały, mieli zawsze w pałacu jakiegoś cyrulika czy dentystę, który dla nich doskonalił się w sztuce robienia zębów sztucznych, ba, nawet całych szczęk przytwierdzanych do ich niewinnych dziąseł na różne możliwe sposoby. Sztuczna szczęka powinna była znaleźć się w herbie von Goetzenów.

Dorastali w swoich ogrodach i parkach, na oszklonych werandach i w łazienkach pełnych luster. Był to proces bezbolesny, bez wzlotów i upadków. Nie buntowali się przeciwko zajętym przyjemnościami rodzicom ani nie mieli nic przeciwko życiu w pałacu. Czasem coś ich ciągnęło w jakiś bliżej nieokreślony świat i lądowali wtedy na wsi przy okazji dożynek czy jarmarku na Boże Ciało. Ale tam im się podobało tylko chwilę, więc rozczarowani wracali na podwieczorek. Dorastając, nie mieli nawet pryszczy. Potem przychodził czas miłości. Mądre matki najczęściej dostarczały im obiektów na miejsce, lecz bywało, że jechało się w tym celu do rodziny na Pomorzu albo w Hesji. Wtedy miłość nabierała egzotycznych barw. Koniec końców sprowadzali swoje żony czy mężów do pałacu, a wtedy trzeba było dobudować nowe skrzydło albo piętro, albo przysposobić do mieszkania poddasze. W ten sposób wraz z nimi rósł pałac, zagłębiał się w park albo parł w niebo.

A wczesna miłość małżeńska kwitła zawsze we wnętrzach, przy okazji jakichś herbatek, gier w karty, małych rodzinnych wieczorków tanecznych. Wtedy gdy światło wpada łagodnie przez okno i matuje twarze lepiej niż najlepszy puder. Gdy jest cicho i wiatr nie przeszkodzi w zrozumieniu szeptem rzuconego słówka ani nie popsuje starannie układanego loka. Zakochiwali się od pierwszego wejrzenia, najczęściej. W pałacu miłość miała szczególną siłę, większość par żyła długo i szczęśliwie, jeżeli nie w namiętnej miłości, to przynajmniej w szacunku i przyjaźni. Zdrady były mało dramatyczne – jakaś służąca czy ogrodnik; jakaś chwila zapomnienia po balu w garderobie, gdy gościli w innym pałacu. Raz jedna z pań von Goetzen odeszła od męża nagle i bez powodu. Znikła gdzieś w ciemnym świecie. On cierpiał, ale nie za długo – następnego roku ożenił się ze śliczną sąsiadką i nawet mieli bliźniaki.

Jednak niewielu z von Goetzenów miało dzieci. Może dlatego żeby nadmiernie nie zagęszczać pałacu. Innym rodziło się jedno. Dwoje dzieci to była rzadkość, jak te bliźniaki. Dzieci wprowadzały w życie pałacu pewien harmider, ale wystarczyło ładnieje ubrać, pozwolić im pomazać buzię świeżymi poziomkami i wtedy stawały się żywymi obrazkami kwitnącego rodu, wiosny, metaforami rozkwitu albo niewinności, jak kto chciał.

Kolacje na werandzie przeciągały się do późnej nocy. W ogrodzie zapalano lampy, tak żeby podkreślały bajecznie potężne lipy. Któreś pokolenie von Goetzenów dobudowało do werandy ogród zimowy, pełen bluszczów, filodendronów i fikusów. W najcieplejszej części ogrodu rosły kaktusy, a jeden z nich kwitł raz do roku, zawsze o tej samej porze, tej samej nocy. Wtedy urządzano bal, spraszano krewnych z najdalszych okolic albo sąsiadów z innych pałaców i bawiono się do rana. Kwiat był wprawdzie niepozorny, przypominał kwiat ostu, i do tego nieduży. Uwieczniano go jednak na portretach i potem na fotografiach. Starzeli się pogodnie i zdrowo. Nigdy nie zdarzyło się, żeby ktoś długo chorował, stracił władzę umysłu, poddał się paraliżom, sklerozom, nadciśnieniu i tym wszystkich chorobom, które poza pałacem trapią życie starszych ludzi. Może tylko częściej siadały na nich muchy, które zawsze skądś wiedzą najlepiej, kto jest pierwszy w kolejce do śmierci. Najwyżej słabli, najpierw niezauważalnie, rok po roku, potem dzień po dniu, ale i tak znajdowali dość sił, żeby rysować plany rozbudowy któregoś ze skrzydeł lub porządkować fotografie czy spisywać swoje wspomnienia. Albo cudze, bo własnych nie mieli zbyt wiele. Kiedy byli starzy, przenosili się do tych pokoi wyłożonych tureckimi dywanami, których okna wychodziły wprost na rabaty kwiatowe. Stamtąd przez te okna naprzykrzali się ogrodnikom: że nie tak tną róże, że azalia za wysoka, że kępy georginii zarosły trawą że nie dość pachnie jaśmin. Pałacowy dentysta delikatnie zachęcał ich do częstego wyciągania z ust sztucznej szczęki. Ich dziąsła bowiem stawały się, zupełnie jak na początku, coraz bardziej miękkie i zarastała je czuła śluzówka właściwa niemowlętom. Niechybny znak zbliżającej się śmierci.

A von Goetzenowie zawsze umierali pięknie i łagodnie. Śmierć przychodziła na nich jak mgła, jak nagła przerwa w dostawie prądu – ich oczy gasły, ich oddech spowalniał się i wreszcie zamierał. Stojącym przy łożu śmierci wystarczało tylko zamknąć zmarłemu powieki i rozejść się do swoich zajęć. Pogrążyć się w nagrzanym powietrzu werand i zimowych ogrodów, wśród chłodu korytarzy na parterze, w szeleście kartek ilustrowanych książek o ogrodnictwie i sztuce, w słonecznym letargu na tarasie, gdzie powietrze przynosiło zagadkowe głosy ludzi i zwierząt ze wsi. Po tym, który odszedł, zostawały zdjęcia, kwiatowe rabaty, dzienniki podobne do innych, szafa pełna zetlałych ubrań, jakieś okruchy w pościeli, ale zaraz potem jego pokój zajmował ktoś inny. Było więc tak, jakby nigdy nie umierali. Poza tym, cóż, na skutek rodzinnych mariaży wszyscy byli do siebie podobni, dlatego nie odczuwało się braku konkretnej pojedynczej osoby. Ktoś inny wystawiał głowę z okna przy rabatach i tym samym głosem dawał wskazówki ogrodnikowi: że nie tak tnie róże, że azalia za wysoka, że nie dość pachnie jaśmin. Można więc powiedzieć, że w pałacu nie umierało się nigdy.