Mario Llosa: Gawędziarz

Tej fotografii w każdym razie nie muszę już oglądać. Nauczyłem się jej na pamięć, każdego szczegółu, milimetr po milimetrze. I tyle razy o niej myślałem, że, o dziwo, wiem, iż te nagie, siedzące postaci o długich, prostych włosach, stojąca sylwetka przemawiającego i horyzont koron masywnych i gęstych drzew pod zwałami szarych, skłębionych chmur, będą najtrwalszym wspomnieniem tego florenckiego lata. Silniejszym i bardziej wzruszającym być może niż architektoniczne i plastyczne wspaniałości Renesansu, harmonijny szum dantejskiej tercyny czy dzikie ritornella (jak zawsze w parze z szatańską inteligencją) prozy Machiavellego.

Jestem pewien, że fotografia przedstawia maczigueńskiego gawędziarza. To jedyna rzecz, co do której nie mam najmniejszej wątpliwości. Perorujący przed owym zachwyconym audytorium mężczyzna, kimże innym mógłby być, jeśli nie tą właśnie postacią, od dawien dawna zajmującą się rozpalaniem ciekawości, wyobraźni, pamięci, tęsknoty do marzeń i kłamstw u ludu Macziguengów? Jak udało się Gabrielle Malfattiemu być obecnym na tym spotkaniu i uzyskać zgodę na robienie zdjęć? Równie dobrze przyczyna tajemnicy spowijającej gawędziarzy w czasach nam współczesnych – obcy przeistoczony w Macziguengę – mogła przestać już istnieć w okresie pobytu włoskiego fotografa w tamtych stronach. Albo w ostatnich latach sytuacja nad górną Urubambą tak drastycznie się odmieniła, że gawędziarze nie pełnią już swej odwiecznej funkcji, utracili autentyczność i stali się, niczym rytualne ceremonie z ayahuascą i uzdrawianie przez szamanów w innych plemionach, jeszcze jedną pantomimą dla turystów.

Wątpię jednak, by mogło do tego dojść. Życie zmieniło się w tamtym regionie, owszem, ale na pewno nie w sposób sprzyjający rozwojowi turystyki. Najpierw pojawiły się szyby naftowe i obozowiska, gdzie ściągnięto do prac fizycznych wielu Campów, Yaminahuów, Pirów i pewnie Macziguengów. Później, albo i w tym samym czasie, handel narkotykami począł rozszerzać się na Amazonię niczym biblijna plaga, ze swymi plantacjami koki, laboratoriami i tajnymi lotniskami, a w następstwie krwawymi porachunkami pomiędzy rywalizującymi bandami Kolumbijczyków i Peruwiańczyków, paleniem zasiewów, policyjnymi obławami. Wreszcie – a równie dobrze i w tym samym czasie, dopełniając ów przerażający trójkąt – terroryzm i antyterroryzm. Rewolucyjne oddziały Świetlistego Szlaku, zwalczane z całą bezwzględnością w Andach, zeszły do selwy, prowadząc swe operacje również w tej części Amazonii, która tym samym jest regularnie przeczesywana przez wojska lądowe, a mówi się, że nawet bombardowana przez lotnictwo.

Jaki wpływ miało to wszystko na Macziguengów? Przyspieszyło ich dezintegrację i rozproszenie? Istnieją jeszcze wioski, w których zaczęto ich pięć, sześć lat temu osadzać? Rzecz jasna, osady te musiały się znaleźć w zasięgu burzycielskich mechanizmów tej pełnej sprzeczności cywilizacji reprezentowanej przez dobre płace Shella i Petro Peru, skrzynie pełne dolarów pochodzących z handlu koką i przez zagrożenia wynikające ze znalezienia się w samym środku krwawych wojen handlarzy narkotyków, partyzantów, policji i wojska, nie rozumiejąc nic a nic z tego, co się dzieje. Tak jak wtedy, gdy zaatakowały członków plemienia wojska Inków, hiszpańscy odkrywcy, konkwistadorzy i misjonarze, później peruwiańscy zbieracze kauczuku i handlarze drewna, w wieku XX zaś poszukiwacze złota i imigranci z gór. Dla Macziguengów historia ani nie postępuje, ani się nie cofa: obraca się, powtarza. Przypuszczalnie jednak, mimo ogromnych spustoszeń, jakich wszystkie te wydarzenia mogły dokonać pośród wspólnoty, znaczna część plemienia zareagowała na zamęt ostatnich lat tradycyjnym odruchem: rozproszeniem. I ruszyła na kolejną wędrówkę, jak w swym najtrwalszym micie.

Czy wędruje z nimi tym swoim drobnym krokiem płetwonoga stawiającego od razu całą stopę, typowym chodem mężczyzn z plemion amazońskich, mój były przyjaciel, były Żyd i były biały – Saul Zuratas? Postanowiłem, że gawędziarzem z fotografii Malfattiego będzie właśnie on. Bo nie mam najmniejszej możliwości tego stwierdzić. Prawdą jest, że na twarzy stojącej postaci – na prawym policzku, gdzie Maskamiki miał znamię – dostrzec można ciemniejszą plamę, która mogłaby dopomóc w ustaleniu jej tożsamości. Ale z tej odległości wrażenia mogą być całkowicie złudne, bo równie dobrze może to być zwykły cień (kadr jest tak uchwycony, że światło zmierzchu padając z przeciwnej strony, rzuca cień na prawą stronę ludzi, drzew i chmur). Być może najpewniejszym śladem jest budowa ciała postaci. Choć znajduje się daleko, nie ma wątpliwości: to nie jest typowa sylwetka Indianina z selwy, mężczyzny zazwyczaj niskiego, o krótkich, pałąkowatych nogach i szerokiej klatce piersiowej. Przemawiający mężczyzna ma sylwetkę wydłużoną i przysiągłbym, że skórę – a jest obnażony od pasa w górę – dużo jaśniejszą niż jego słuchacze. Ale jego włosy obcięte są, to nie ulega wątpliwości, niczym średniowieczny kaptur, równo dookoła głowy jak u Macziguengów. Postanowiłem również, że kształt widoczny na lewym ramieniu gawędziarza z fotografii to papuga. Czy nie można przyjąć za rzecz najnormalniejszą pod słońcem, że gawędziarz krąży po lasach ze swym totemem, papugą, towarzyszem podróży lub pomocnikiem?

Po żmudnym przemyśleniu wszystkich możliwych rozwiązań i kombinacji, po próbach połączenia jednych z drugimi, części łamigłówki w końcu zaczynają pasować do siebie. Zarysowują historię mniej lub bardziej spójną, pod warunkiem skoncentrowania się wyłącznie na samej anegdocie i zrezygnowania z pytań dotyczących tego, co Fray Louis de Leon określał jako „własną i ukrytą zasadę rzeczy”.

Już podczas owej pierwszej podróży do Quillabamba, dokąd pojechał odwiedzić krewnego swej matki, Maskamiki zetknął się ze światem, który go zaintrygował i pociągnął. To, co z początku wynikało ze zwykłej sympatii dla charakteru Macziguengów i zainteresowania ich zwyczajami, przeobraziło się z czasem – w miarę coraz lepszego ich poznawania, uczenia się języka, wgłębiania się w ich dzieje i coraz to dłuższego przebywania z nimi – w konwersję, zarówno w kulturowym, jak i religijnym znaczeniu tego pojęcia, w pełne utożsamienie się z ich obyczajami i tradycjami, w których – z przyczyn odczuwanych przeze mnie raczej intuicyjnie, bo nie do końca pojmowanych – Saul odnalazł duchową pożywkę, podnietę, sens życia, powołanie, to wszystko, czego nie był w stanie znaleźć w innych peruwiańskich plemionach – u żydów, chrześcijan, marksistów itp. – pośród których żył.

Przemiana następowała pewnie bardzo powoli i bezwiednie właśnie w owym czasie, gdy studiował etnologię na Uniwersytecie San Marcos. Że studia go rozczarowały? Że w naukowej działalności etnologa dostrzegł zagrożenie dla tej kultury prymitywnej i archaicznej (już wówczas nie zaakceptowałby tych określeń), wtargnięcie w nią niszczycielskiej siły nowoczesności, poddanie jej swoistemu zafałszowaniu? To mogę zrozumieć. Idea równowagi pomiędzy człowiekiem a ziemią, świadomość destrukcji środowiska przez przemysł i nowoczesną technologię, docenienia mądrości człowieka archaicznego zmuszonego pod groźbą całkowitego wyginięcia do respektowania swego habitat, choć w owych latach nie były jeszcze intelektualną modą, już zaczynały kiełkować wszędzie, nawet w Peru. Maskamiki musiał to wszystko przeżyć dość szczególnie, widząc na własne oczy zarówno ogromne spustoszenia czynione przez cywilizowanych ludzi w selwie, jak i harmonijne współżycie Macziguengów ze światem natury.