Алесь Пашкевіч - Круг

Прачнуўся ён яшчэ перад раньнем – ад холаду. Распаліў «буржуйку», адагрэўся. З кватэры выйшаў разам з бацькам: бацька – на працу, ён – пазнаёміцца з горадам. Пехам – да Сухаравай вежы. Агледзеў невялікі кірмаш. Затым сеў на трамвай і вывучаў Маскву праз намерзлае шкло: Тэатральная плошча, гарадская Дума, гатэль «Метраполь», каменныя дамы, шэрыя сьцены з паадбіванай атынкоўкай: месцы ад куль, сьведкі пра барацьбу з чорнай сотняй і контррэвалюцыяй. Дахі дамоў, тратуары – у маладым сьнезе…

Так і праехаў за восемдзесят капеек усю Маскву – у два бакі.

Некалькі месяцаў ён працаваў з бацькам. Разам абсталёўвалі звычайныя цягнікі пад вайсковыя. Работа доўжылася з васьмі раніцы да чатырох дня. Абедалі ў дэпоўскай сталоўцы. За рубель трыццаць капеек – капуста і грэчневая каша бяз хлеба.

Адвячоркам жа сядаў за кнігі – рыхтаваўся паступаць у Маскоўскі універсітэт. Ажно правучыцца там ня лёсіла: праз два месяцы ад матэрыяльнай нястачы (страшэнна ўсё падарожала: за пуд мукі трэба было плаціць дзьвесьце пяцьдзесят рублёў) мусіў кінуць свой гісторыка-філалагічны факультэт і па прапанове тульскага школьнага інсьпектара паехаў настаўнічаць у Навасільскі павет.

У Маскве ж на пачатку лета (яшчэ пасьпеў пабачыць) распачыналіся мітынгі і хваляваньні. Рабочыя выказвалі незадаволенасьць савецкай уладай – з нагоды дарагоўлі. Некалькі цэхаў Аляксандраўскага паста нават не працавалі.

– На вёсцы прасьцей, – падахвочваў бацька. – А там, можа, і мы б да цябе перабраліся…

Уладкаваўся ён у вясковую школку, вызначыўся з планамі і задачамі – і да пачатку вучобы зноў прыехаў да бацькоў. Прывёз бульбы, мукі.

11 жніўня па ўсёй Маскве быў абвешчаны «ваенна-навучальны дзень». Усім рабочым горада належала зьявіцца на чырвоную плошчу а чацьвёртай дня. І ён напрасіўся з бацькам.

Пасьля маршу вайскоўцаў быў мітынг. Выступалі Ленін і Троцкі. Пра што – расчуць здалёк было цяжка. А да ўсяго ўшчаўся дождж…

Леніна давялося яму пабачыць двойчы. Пасьля Чырвонай плошчы – у Аляксандраўскім народным доме а сёмай вечара 23 жніўня таго ж, 1918-га, года. Нагаварыў схадзіць туды сусед па маскоўскай кватэры, крыху старэйшы за яго рабочы Конак, шчыры, сяброўскі, вельмі набожны.

Не зважаючы на картавасьць, Ленін аказаўся выдатным аратарам: адчуваў аўдыторыю, гаварыў экспрэсіўна, апантана, і ўадначас – проста, зразумела: пра складанае ваеннае становішча – унутранае і зьнешняе. Пераконваў у перамозе. некалькі разоў прамоўцу перапынялі апладысменты...

Па дарозе дадому Конак усхвалявана тараторыў пра бальшавікоў, пра Леніна.

– Слухай, ты ж верыш у Бога? – нечакана спыніў знаёмцу Дубоўка.

– Веру… А што? – зьніякавеў той.

– А тое, што бальшавікі – злосныя бязбожнікі, яны ж не прызнаюць Хрыста.

Конак нічога не адказаў, а на другі дзень і зусім перастаў нават вітацца…

Па-праўдзе, як ставіцца да бальшавікоў і іхняга правадыра Дубоўка пакуль яшчэ і сам ня вызначыўся. Тады, слухаючы Леніна, і яму здавалася ўсё правільным і слушным. Але… Але ці правільна Леніну з Троцкім было купляць мір за кошт ягонай Беларусі?! І ці апраўдваліся паманлівай сьветлай будучыняй учарашнія, сёньняшнія сьмерці і сялян, і рабочых, і, урэшце, інтэлігентаў – у распаленых грамадзянскіх войнах?

Беглі месяцы, і на пачатку 1920 года прыйшла позва ў Чырвонае войска…

Ад Дубоўкі ў Маскву сьпяшаліся лісты.

Мама, тата, браты й Тася!

Добрага дня і здароўя зычу вам, мае дарагія. Вось ужо скончыліся шэсьць месяцаў маёй службы… Часта ўзгадваю ўсіх вас, узгадваю нашы Агароднікі. Там ужо, пэўна, высьпела жыта. І ня верыцца, што жыта ўжо тое – ня наша, не беларускае1 …

А надоечы прысьніўся мне Іван.

– Здароў, братка! – кажу яму, а ён сумна неяк зірнуў – і як не сваім голасам:

– Вось і ты сувязістам стаў…

Ён жа падчас вайны, як і я зараз, сувязістам быў, у Коўне. А потым я як на свае вочы бачыў: яго, хворага халерай… і як паляць у 1918-м ягонае цела ў тым Гур’еве… Перакажы, тата, маме2 , каб схадзіла паставіць у яго памяць сьвечку.

Мая служба нічым асаблівым не вызначаецца. Дзе цягаю катушку з дротам, дзе стаўляем слупы і нацягваем той дрот на ізалятары. Гэта ўсё падалёк ад першай лініі фронту. А то тыдзень адбудоўвалі драўляны мост.

Вось і ўсе мае клопаты. То не хвалюйцеся па мне.

Ваш Уладзімер, салдат Асобай тэлеграфна-будаўнічай роты [назва тлус­та закрэсьленая палкавым цэнзарам] Рэўваенсавета Рэспублікі.

Жнівень 1920 г.

5.

Як дабрацца да Ліхабораў, яму падказалі сябры-студэнты: цягніком да станцыі Пятроўска-Разумоўскае, а там – хвілінаў з дзесяць пешшу. А як выйшаў з цягніка, зразумеў, што ўсяго ня выпытаў: ад платформы ва ўсе бакі разьбягаліся сьцежкі, а якая з іх да тых Ліхабораў? Заўважыў юнака ў простым, крыху камечаным пінжаку, з добрым тварам.