Валентин Блакит - Вырай

Нікому не скажа Антось, аберагае ад чужога цікоўнага вока і вуха нелады ў сынавай і доччыных сем’ях — навошта, каб мянцілі-апярэзваліся языкамі людзі. Невялікі гонар бацьку, калі людзі перамываюць сынавы-доччыны костачкі, хай сабе сыны-дочкі даўным-даўно жывуць сваім хлебам, сваім розумам.

Антося — асабліва ў апошнія гады — ведаюць у вёсцы як чалавека негаваркога, замкнёнага, неахвочага да розных сябрын і пасядзелак, нават трохі нелюдзімага. I к старасці ён нелюдзімее ўсё больш. Сноўдаецца ўвесь дзень адзін, чужыцца людзей, быццам тоіць на іх нейкую злосць-крыўду, ці, наадварот, сам носіць незразумелую віну перад вяскоўцамі. Скажа, як з каменя вады выцісне, два-тры словы, калі нехта пра нешта запытаецца, а не запытаецца — першы ніколі не зачэпіць.

Старыя і не зусім старыя людзі расказваюць, што раней ён быў зусім не такі. Весельчака і кампанейца, як Антось у маладосці, кажуць, ва ўсёй акрузе не было. Замкнёнасць і нелюдзімасць, лічаць вяскоўцы, пайшла ў яго ад турмаў, у якіх пры панскай Польшчы насядзеўся мо за дваіх, мо за траіх. Не было такіх астрогаў, якіх не зведаў Антось: і ў Вільні, і ў Гродне, і ў Картуз-Бярозе, і ў Беластоку, і ў Лідзе — усіх не пералічыш. I сёння яшчэ помняць-згадваюць старыя людзі, якім агітатарам у трыццатыя гады быў Антось, як ён ствараў па вёсках «Грамаду», потым Таварыства беларускай школы, клуб «Змаганне». Амаль легендай стала, як падняў ён усю вёску — ад малога да старога — на асаднікаў, якім нарэзалі самыя лепшыя землі. 3 каламі і тапарамі гналі аж да самага мястэчка. Невядома, чым скончылася б, каб асаднікі паказалі меншы спрыт у нагах ды не пахаваліся, як пацукі, у пастарунку. Заадно з асаднікамі турнулі тады і настаўніка-паляка, якога прыслалі вучыць дзяцей па-польску замест звольненай беларускай настаўніцы.

Два дні вёска святкавала перамогу, хоць наўрад ці хто верыў, што ўсё гэта скончыцца дабром. Аднак ніхто і не шкадаваў, не каяўся. Чаго яны прыпёрліся, гэтыя польскія шляхцюкі? Разбагацець на беларускіх слязах захацелі?! Парабіць гаспадароў парабкамі?! Сагнаць беларусаў са свае зямлі, зямлі, якую дзеды-прадзеды потам палівалі?! Во, правучылі — хай цяпер ведаюць, што і мужык-беларус свой гонар мае, гнецца, але да пары... А там — што будзе, то будзе...

Раніцой трэцяга дня на вёску наляцела зграя паліцыянтаў і жаўнераў. Ператрэслі ўсе хаты — шукалі чужых людзей і шкодную літаратуру. Арыставалі чалавек сорак мужыкоў. Сабралі на выгане, потым пехам пагналі пад канвоем у мястэчка. Жанкі, малеча, старыя высыпалі на вуліцу, і ніхто не лямантаваў, не прасіў літасці да сваіх сыноў, мужоў, бацькоў. З іх вачэй сачыліся гнеў і нянавісць. Арыштаваныя ішлі з горда паднятымі галовамі, як ідуць пераможцы. Антось спрабаваў нават зацягнуць:

Адвеку мы спалі, і нас разбудзі-лі,

Мы знаем, што трэба рабіць:

Што трэ-эба свабо-оды, зямлі ча-ла-веку...

На яго накінулася хеўра паліцыянтаў: малацілі кулакамі, нагайкамі, у кроў расквасілі рот.

У пастарунку не маглі ўсе змясціцца, таму зачынілі ў прасторную аборыну. Праз нейкі час сталі па двое выводзіць, заштурхоўваць у падвал, дзе прывязвалі да масіўнай лавы і секлі гумаю па спінах, да крыві, пакуль жывога месца не заставалася. Адлівалі вадою, за рукі-ногі выносілі і кідалі ў абору, забіраючы наступных двух. Усю ноч працягвалася экзэкуцыя, паліцыянты аж узапрэлі, секлі напераменку.

Назаўтра, прыгразіўшы, што калі хто яшчэ раз сюды трапіць, то жывым не выйдзе, усіх адпусцілі. Апроч Антося. Як завадатара і падбухторшчыка да бунту яго перадалі ў дэфензіву.

Здавалася, нічога не дамагліся: і хлопцы, і сталыя мужчыны з месяц вычухваліся ад пабояў, і асаднікі зноў вярнуліся ў вёску, занялі лепшыя землі, і Антося забралі, недзе катуюць у дэфензіве, але ўсё роўна ніхто не шкадаваў, што адбылося. У свядомасці людзей адбываўся нейкі незразумелы зрух, нейкая зацятая, непераможаная ўпартасць. Сінякі, гузакі, крывавыя сляды ад бізуноў былі зараз для іх не адзнакай ганьбы, а гонарам, як баявыя раны, атрыманыя ў змаганні за святую справу. Людзі хінуліся адзін да аднаго, адчуваючы ў гэтай згуртаванасці, еднасці незнаёмую, незразумелую сілу — неразважлівую, зацятую, хмельную, як чаромхавы ранак. Мусіць, і асаднікі адчувалі, разумелі, што, здушаная грубай сілай, крыўда будзе тлець-смылець у людскіх сэрцах, позна ці рана ўзарвецца новым выбухам гневу. Нездарма ж яны адразу пазаводзілі стрэльбы, лютых сабак-ваўкадаваў, на ноч запіраліся на ўсе стаўні і засовы. Не надта верыў у надзейнасць масіўных засоў і настаўнік-паляк, бо нізашто не схацеў вяртацца ў школу. Казалі, ён заявіў свайму начальству, што разуверыўся ў мэтазгоднасці сваёй «асветніцкай місіі на «крэсах усходніх»» і як ненадзейны элемент быў адпраўлены назад на свае Мазуры.