Кузьма Черный: Дзённiк (на белорусском языке)

20 жнiвеня

Ужо больш за тыдзень прайшло, а яшчэ не сышло з мяне зусiм уражанне ад мае гаворкi з П.К.Панамарэнкам14. На тым тыднi ў пятнiцу папрасiўся я на прыём. Я не мог больш цярпець. Я падрыхтаваў тэзiсы i хвiлiн сорак дакладваў яму: 1) аб цэнзуры ў вобразе Дадзiёмавай15, якая мову беларускай лiтаратуры хоча перайначыць на свой лад, 2) аб тым, што я не маю магчымасцi пiсаць свае раманы i 3) што я, як чорнарабочы, пiсаў i пiшу бесперапынна публiцыстычныя тэксты без подпiсу, яны друкуюцца, устаўляюцца ў тэксты рэзалюцый антыфашыстоўскiх, скажам, з'ездаў, друкуюцца ў зборнiках Купалы як купалаўская публiцыстыка... А я хаджу спрацованы i хворы i жыву ў катуху. Гаворка iшла гадзiн тры, да паўночы. Я паставiў пытаннi проста. П. Панамарэнка ў часе гаворкi сказаў, што ён вызначае мерапрыемствы: адчыненне пры акадэмii навук двухгадовых курсаў - iнстытуту мовы. Сабраць туды такую нiзавую iнтэлiгенцыю, як сельскiх маладых настаўнiкаў, i зрабiць з iх ахавальнiкаў чыстаты беларускай мовы ў школах i нiзавым друку. Адчыненне пры беларускiм унiверсiтэце факультэта журналiстыкi. П. сказаў, што здыме з пасады цэнзара Дадзiёмаву. Узгаварылiся, як я сядзеў у турме, я сказаў, як i чым мяне катавалi. Уражанне ад гаворкi было добрае, я паспакайнеў i крыху супакоiўся. Я паказаў яму забракованы цэнзурай мой перадавы артыкул у № 5 "Беларусь". Там аб тым, што нямецкая акупацыя была для беларускага народа не толькi парою пакуты, але i парою ўзвышэння, гартавання i гiстарычнага ўзняцця народа як нацыi i ўзмацнення яго нацыянальнай самасвядомасцi. Народ пакiнуў быць пастухом i стаў генералам. Наша шчасце, што мы належым да СССР, каб не - то што было б з намi? П. сказаў, што гэта яго думкi, "артыкул блiскучы" i цэнзуру ён "ператрасе". Гаварылi пра ўсялякую драбязу, але мне важную: я папрасiў памагчы мне ў Менску дастаць дзе жыць, хоць хату якую. Ён абяцаў. Назаўтра ён выклiкаў з Менска Лынькова16. Чакаю хуткага пераезду ў Менск, паспакайнець там душою, узмацнець целам i пiсаць, раман за раманам, а то ўжо тут не магу больш.

Нешта такi ў лесе здохла: час ад часу пачаў заходзiць Глебка. Яму трэба парваць усе сувязi з бялькевiчаўскiм мяшчанствам у Менску i вытруцiць з душы (не з душы, а з думак) памяць аб Нiне17. Звязаўшыся ў маладосцi з ёю, ён, гэты тады просты i шчыры сялянскi хлопец, ачарсцвеў i пачаў мяшчанiцца. Чутно ад людзей, што яна цяпер нават яшчэ выступае па радыё з Кенiгсбергу.

Ужо дзён чатыры, як хварэю на грып. Хвароба пагоршвае настрой. Смутак. Мiхала i Юрася18, мусiць, няма жывых. Пiсьмо з Цiмкавiч. Маша i Анюта жывы. Дом згарэў. Каб быць у Менску ў сваiм цiхiм кутку i пiсаць!

21 жнiвеня 1944 г.

Грып. Слабасць. Хiлiць у пасцель. А ляжаць не магу. Думкi мучаць. I Рэня адчувае сябе дрэнна. I ёй вельмi нездаровiцца. Небарака, яна ператамiлася, гэтулькi ёй клопату i працы!

Толькi што зайходзiў на паўгадзiны У.Фiнкель19. Ён бядуе. У Беларускай акадэмii няма больш жыдоўскага аддзелу. У Менску няма i, мусiць, не скора будзе жыдоўская газета. У Беларусi вельмi мала асталося жыдоў. Уры Фiнкель верны сын свайго народа. Патрыятычны сум яго - гэта шчырая пакута яго душы аб трагедыi свайго народа. Уры Фiнкель належыць свайму народу i разам з iм варт вялiкай пашаны. Гэта чалавек жыдоўскай культуры. Няхай да яго вернецца яснае шчасце душы.

Сённяшнi момант беларускай гiсторыi важан не толькi выгнаннем з Беларусi немцаў. Беларусь - усходняя славяншчына. Немец тут нiколi не будзе панаваць. Вельмi важным момантам сёння ёсць нам тое, што адбываецца ў Польшчы. Здаецца, што кладзецца канец польскаму зямельнаму магнацтву. Польшча без зямельных магнатаў гэта ўжо малое зло. Наўрад цi ў блiжэйшыя дзесяцiгоддзi Польшча будзе сунуцца зноў рабiць у Беларусi сваю гранiцу, хоць спробы даводзiць, што Польшча "мае права" апалячваць Беларусь, могуць быць. Як бы там нi было, а раман аб Рыгору Сухменьчыку калi-небудзь павiнен быць напiсан. Пiсаць буду, ужо здаўшы ў друк "Вялiкi дзень", "Пошукi будучынi", "Скiп'ёўскi лес", "Смага", кнiгу аповесцей "Сумлiцкая хронiка", "Млечны шлях", "Лявончыкава Лiда i Якубаўскi карчмар Сымон Бiруля". Раман "Сыны Хведара Нявады" i драма.

Каб не выветрылася з памяцi, запiшу аб рамане пра Рыгора Сухменьчыка.

Асобы рамана:

1. Залеўскi (Эдвард Вайнiловiч?), зямельны магнат.

2. Рыгор Сухменьчык, аконам, праваслаўны мужык з Кудзiнавiч, салдат.

3. Сухменьчыха. Каталiчка.

4. Анця. Дачка.

5. Яраслаў, сын.

6. Фэлька, Сухменьчышын брат, Сцяпура.

7. Яго жонка.

8. Юрась, iх сын.

9. Бацька Фэльчыхi, сарвэтнiк у Сумлiчах-Цапры, Жупранах.

10. Другая жонка Залеўскага ў эмiграцыi (у Польшчы).