Кузьма Черный - Семнаццаць год (на белорусском языке)

- Дык мы будзем ведаць адзiн пра аднаго. Не навек жа мы разлучаемся.

- Цяпер восень. Я выхлапатаў сабе ў камiтэце на зiму месца ў бараку. На цябе i на сябе... Я ўжо нават сёння начаваў у тым бараку. Добра. Дождж на галаву не лье i вецер не дзьме. Барак мураваны, раней нейкiя крамы там былi. Народу хоць многа там, але перазiмаваць там можна будзе. На зiму печы там паставяць. А тым часам не можа быць, каб вайна на зiму не скончылася. Вайна ўсiм у косцi ўелася...

- Ну, дык я з табою зранку заўтра яшчэ развiтаюся. Ты заўтра робiш? Дзе ты будзеш заўтра?

- Заўтра нядзеля, работы няма.

- Дык прыйдзi на вакзал зранку. Заўтра наша часць выязджае.

Хлапчук паважна i стала сказаў гэта i пабег. Пасля пайшоў паволi, два разы азiрнуўшыся на бацьку. Бацька ўжо бiў з-за вуха молатам у камень.

Назаўтра зранку чалавек убачыў свайго сына.

Гэтае малое хлапчанё мела такi выгляд, як быццам бы не будзь ён памiж салдат на вакзале, дык у адзiн момант зруйнуецца ўвесь свет. Хлапчанё было у мiнiяцюры салдат расейскай армii: шынялец, боты (праўда, у адзiн той бот можна было яму зараз дзве нагi ўсаджваць), пагоны з сiняга сукна, учарашняя цэшка на шапцы, шырокая папруга па шынялi пад хлясцiк. Малы з гордаю знявагаю да ўсяго, што толькi было перад iм, трымаўся навыцяжку, браў рукi па швах...

- Здароў! - сказаў ён бацьку.

- Не забывай мяне, сынку. Ты яшчэ малы, ты яшчэ дзiця...

Салдаты рушылi на перон, малы з iмi. Ён нават меў за плячыма нешта накшталт салдацкага ранца. Бацька паспеў адно развiтацца з сынам. На перон ужо яго не пусцiлi. Ён выйшаў з вакзала сумны. Штосьцi пакутнае цяжка варочалася ў грудзях яго. Ён чуў цяпер сябе страшна самотным, як бы сярод мора на гнiлой дошцы. Ён чуў, як прыходзiлi i адыходзiлi цягнiкi, як маршыравалi салдаты, змучаныя конi цяглi гарадскiмi вулiцамi гарматы, не менш змучаныя людзi, прыбiтыя, прыглушаныя, штосьцi рабiлi каля гэтых гармат, штосьцi адзiн аднаму загадвалi, гаварылi, злавалi, лаялiся, маўчалi... Восеннае сонца пякло над горадам. Вулiцы былi пыльныя. Народу было на вулiцах поўна. Званiлi ў царкве. Гук быў густы, моцны, не гэтакi, як калiсьцi там, адкуль выгнала вайна. Адчуванне самотнасцi ў чалавека было большае, як тады, калi ён астаўся адзiн на вайне ля зруйнаваных акопаў. Ён прабадзяўся з паўдня па гораду, заходзiў у царкву, стаяў пад гiпнозам iмшы, вярнуўся ў барак, лёг на сваё месца i маўчаў. Навокал адчувалася вайна: салдаты, уцекачы, бядота, смерць (не толькi там, на фронце, салдацкая смерць, але i тут, яшчэ страшнейшая, у цiхiх кутках, у трантах, у брудзе, у вошах). Ён нiчога не думаў больш у той дзень. Ён не мог знайсцi нi пачатку, нi канцоў, нi прычын - нiчому: нi вайне, нi смерцi, нi голаду. Як муха ў вадзе. Ён нiчога не разумеў на свеце.

У наступныя днi ён зноў хадзiў на работу. Быў яшчэ больш пануры i з яшчэ большай упартасцю абмацваў паперку на пяць дзесяцiн зямлi за пазухаю i грошы ў нагавiчнай паяснiцы.

Ад сына нiякае весткi ён больш ужо не меў. Можа, той i пiсаў бацьку што, але бацька ў бараку доўга не быў. Ён неўзабаве, мокрым i халодным восенным днём, прамок i захаладзiўся на рабоце. Назаўтра на работу ён не выйшаў, а на трэцi дзень быў у вялiкай гарачцы. Яму пашанцавала: праз дзён дзесяць яго завезлi з барака ў больнiцу. Там ён i пракачаўся вельмi доўга, нешта аж усю зiму, да самай вясны. Калi адбывалася рэвалюцыя, ён ужо хадзiў па больнiчным пакоi, падоўгу прастойваў ля акна, глядзеў на залiтыя сонцам тратуары i сцены. Чалавек быў гэтымi часамi вясёлы. Перш за ўсё рэвалюцыя. Як бы ён нi разумеў яе, якую б яе нi бачыў цi, праўдзiвей, адчуваў, але ведаў ён адно цвёрда i ясна: яна за яго, яна iдзе на дапамогу гэткiм людзям, як ён. Як клаўся ён у шпiталi, ён вельмi старанна выбраў з паяснiцы грошы, далучыў да iх паперку на пяць дзесяцiн зямлi, усё гэта завязаў у хустачку i паклаў пад падушку. Хоць быў ён i ў гарачцы, але на гэта ў яго знайшлося яшчэ сiлы i яснасцi ў галаве. З гарачкi ён усё гаварыў пра гэтыя грошы, пра пяць дзесяцiн зямлi, пра дамоўку, пра тую часiну, калi ён зноў возьмецца нацiраць спакойна мазалi на руках i нагах i цiха сабе лiць сёмы пот на зямлi. Больш нiчога яшчэ не трэба. I нiкога яму не трэба. Увесь свет па сабе, i ён па сабе. I от прыйшла аднекуль рэвалюцыя. Што такое гэтая рэвалюцыя? Яна ёсць дадатак да грошай у нагавiчнай паяснiцы i да паперкi на пяць дзесяцiн зямлi. Цар ваяваў - цара скiнулi. Буржуазiя была багатая, яна магла нават здароваму салдату выстарацца белы бiлет. Яна ўсё можа! А бедны, просты чалавек гараваў. Дык рэвалюцыя дала цi дасць па шапцы гэтай самай буржуазii, на карысць беднаму чалавеку. Дык няхай жыве рэвалюцыя! I Пятро Тадаровiч кожны дзень абмацваў пад сваёю падушкаю малюпаценькi пакуначак у бруднай насатцы. Там былi папяровыя грошы, але найбольш яны былi перагнаны на золата. Як i дзе чалавек даставаў гэты метал - ён сам ведаў. Ратуючыся сам у сабе, з сабою i сваiмi спосабамi ад усялякай навалы, ён выпрацаваў у сабе панурасць, праз панурасць прафiльтравалася жалезная практыка.