Кузьма Черный - Семнаццаць год (на белорусском языке)

Дзесьцi на ўсход сонца ад таго месца, дзе сядзеў цяпер салдат, неяк лiпела на свеце яго сям'я. Ён думаў пра дзяцей тады, калi адыходзiла ад яго няшчасце: вайна! Гэта было за ўвесь гэты час, калi даводзiлася быць у тыле армii або калi доўга цягнуўся спакой на самым фронце. У гэтакiя ж днi, як гэты апошнi, чалавек выходзiў з роўнiцы ўсiх з'яў i адно сам сабе i ў сабе вырастаў як супрацьлегласць усяму, што толькi ёсць на свеце. Жывая iстота прагла жыць!

Санiтары з лiхтарыкам iшлi ў гэты бок паўз акопы. Яны падышлi зусiм блiзка, i яны ўжо былi салдату як ворагi якiя: яны яго вернуць у той жудасны свет, з якога ён нядаўна выйшаў. Не думаючы, салдат споўз у акоп, i санiтары прайшлi паўз яго далей. Чуваць былi iхнiя цiхiя галасы, пасля за iмi цiха i павольна прагрукалi колы, фыркнулi конi, i зноў усё стала цiха. Салдат у роспачы зноў заўважыў над сабою безнадзейныя зоры i халоднае неба. Ён выразна чуў, як штосьцi дзесьцi недалёка глуха шаравалася, як аб сухую зямлю, нешта ўсё паскрыпвала; пасля яму пачало здавацца, што нехта стараецца выгаварыць слова, а выходзiць усяго паўслова i ўсё шпаркiм шэптам, хворым i нежывым. Салдат шмат чуў гэтага людскога шэпту i шмат бачыў, як каналi людзi з гэтакiм шэптам i енкам. I ён адразу пазнаў, што тут, дзесьцi паблiзу, блiзка да смерцi ранены.

Пятро Тадаровiч далёкi быў i заўсёды, а яшчэ больш цяпер, у гэтыя хвiлiны, ад таго, каб да роспачы напiнаць нервы i забывацца на тое, што над iм вiсiць смерць. З такою думаю можна звыкнуцца, але ўсё адно чалавек звычайны тут не пераступiць мяжы, за якою пачалася б абыякавасць да свайго жыцця. Таму Пятро Тадаровiч лёгка прывык да смерцi сотняў i тысяч людзей навокал сябе. Перадсмяротныя шэпты нейкага невядомага цяпер у акопе не здзiвiлi яго. Ён адно падаўся крыху глыбей, прылёг плячыма да спусцiстай, разбуранай гарматамi акопнай сцяны i маўчаў так колькi хвiлiн. Чалавечы няясны, можа нават непрытомны, шэпт iшоў крыху зводдалеку. Раптам Пятро Тадаровiч пачаў заўважаць асобныя словы ў гэтым шэпце, выразна ён ужо чуў:

- Хто там? Хто там? Сюды. Сюды.

Пятро Тадаровiч, не думаючы лiшку, падаўся ў цемень акопа. Яму дзiўна стала, што чалавек шаптаў не зусiм ужо гэтак блiзка ад яго, як яму раней здавалася. Яму прыйшлося ступiць акопам не менш, можа, як дваццаць пяць крокаў. Падышоўшы блiзка, ён пачуў, што хтосьцi шэпча, i не гэтак ужо непрытомна i слаба: можна было добра разбiраць i словы, адно што яны раней заглушалiся адлегласцю.

- Хто? Хто? - шаптаў хтосьцi невядомы.

- Салдат, - сказаў Пятро Тадаровiч i на ўсялякi выпадак дадаў, падумаўшы: - Ранены ў нагу.

- Памажыце мне, - сказаў невядомы. - Я палкоўнiк i ранены ў жывот.

Па-першае, гэта быў палкоўнiк. Па-другое, ён гэтак малiў, прасiў. Значыцца, усё пераблыталася, нiякiх ранейшых устанаўленняў. I незвычайнасць найшла на гэтага радавога салдата, нявольнiка, слаба раненага ў нагу, Пятра Тадаровiча. Без усялякiх чыноў, а так проста i разам з тым спелячы ў сабе пэўныя думкi, што пачалi ўжо набываць выразнасць, ён пачаў гаварыць з палкоўнiкам.

- Што ж мне зрабiць, як памагчы?

- Вынесцi мяне з акопа на гару, калi больш нiчога не можаш. Тут акопы назаўсёды астануцца пустыя, нiхто сюды не загляне, i мне тут давядзецца кончыцца. На гары, можа, мяне заўважыць хто-небудзь. Калi ж можаш, занясi, цi як, да санiтараў. Або заўваж месца i iдзi скажы, што тут ляжыць ранены палкоўнiк. Ты хадзiць можаш?

- Магу, я няцяжка ранены.

Палкоўнiк доўгiя хвiлiны маўчаў, стагнаў i адпачываў ад сваёй нядаўняй гаворкi. Як варушыўся - новыя рамянi паскрыпвалi на яго плячах.

- Я табе даклярую, - захрыпеў ён зноў, - белы бiлет...

- Значыцца, я ўжо тады нiколi не буду на вайне?

- Нiколi... Апроч гэтага, я дам табе зямлi, з свайго маёнтка выдзелю...

- Значыцца, вы белы бiлет можаце выклапатаць?

- Што гэта мне значыць! Урэшце, я магу даць табе гэтулькi грошай, што ты сам можаш купiць сабе белы бiлет. Нясi. Бяры мяне i нясi... Не бойся. Ты астанешся, калi баiшся, пры мне. Ты мой дзяншчык, i больш нiчога.

Салдат рашуча пайшоў у акопную цемень, абмацаў палкоўнiка. Гэта быў грузны чалавек.

- Далiкатна, далiкатна бяры, памалу, - застагнаў ён, калi салдат, крэкчучы i ўсё ж адчуваючы i сваю рану ў назе, узвалiў яго на плечы. Рамянi скрыпелi на палкоўнiцкiх плячах.

Самае цяжкае - гэта было вынесцi яго на гару. Прыйшлося спусцiць яго на зямлю, узяць пад пахi i гэтак выцягнуць, плячыма па зямлi, галавою ўгару. Пасля гэтага i салдат, i палкоўнiк ляжалi хвiлiн дзесяць на зямлi i абое аддыхвалiся. Нарэшце салдат прыгледзеўся, заўважыў далёка ўжо ад сябе рухавае святло санiтарскiх лiхтарыкаў, зноў узвалiў на плечы палкоўнiка i рушыў у дарогу. Iшоў ён паволi, нi то няроўным полем, нi то купiстым узбалоццем. Ногi яго ўязджалi ў зямлю. Чорныя нерухомыя абрысы ночы сталi навокал. Далёка маўчаў фронт. Зоры ўсё гэтаксама свяцiлi на халодным небе.