Алесь Адамовіч - Хатынская аповесць

Асабліва да дзяцей цягнуцца карнікі з палкамі i аўчаркамі. A калі хлопчык гадоў дзесяці з-пад рук маці кінуўся ў жыта, немец аж застагнаў ад крыўды i пусціў аўчарку. Жанчына кінулася за імі, а на яе наскочыў другі. О, якім гняўлівым ён быў, як пакрыўдзіўся за непарадак, у якой пакуце скрывіўся яго твар!

Я яшчэ раз убачыў белага старога, якога заўважыў раней з хлява. Ён паспеў ужо прайсці ўсю вёску i зараз стаяў, нібы чакаў нас, каля нечага чорнага, што вісела на сцяне вялікага калгаснага свірна. Каля гэтай вялікай, чорнай, не тутэйшай, не вясковай анучы — нейкага злавеснага знаку для карнікаў — сабралі людзей, якіх прыгналі раней. (Толькі потым, калі ўспамінаў усё, я зразумеў, чаму так стаяў каля чорнага палотнішча, так трымаў галаву белы стары, — ён быў сляпы.)

З боку хлява тоўпяцца немцы ў афіцэрскіх фуражках, стаяць машыны, матацыклы. I два станковыя кулямёты, нацэленыя на свіран.

Каля расчыненых варот нас чакае калідор з аўчарак i карнікаў. Спакойна, дзелавіта стаяць дзве шарэнгi людзей з аўчаркамі, нібы тое, што яны робяць, — самы просты, зразумелы ў жыцці занятак. Усё гэта (таксама, як i чырвоную супрацьпажарную дошку на сцяне свірна) я разгледзеў потым, праз шмат дзён, калі зноў i зноў перабіраў усё ў запалёнай памяці.

A ў той момант было толькі адчуванне, што нас, мяне спіхваюць ca смяротнай кручы i я чапляюся рукамі, нагамі, жыватом, не даюся i не жадаю верыць, што гэта канец, але ў той жа час да жаху ясна ўсведамляю, што гэта здарыцца. Мог, мог жа я вось у гэты самы час быць зусім у іншым месцы, не тут! Але няўжо ёсць яшчэ нешта іншае на зямлі, калі тут вось гэта?..

Жывая, звілістая кішка з карнікаў i аўчарак стала заглытваць натоўп i прапіхваць да чорнай адтуліны расчыненых варот порцыямі па пяць, па дзесяць чалавек.

Нехта з карнікаў, якія штурхаюць, б'юць нас у спіну, па локцях, па галовах, выкрыквае:

— Падрыхтуйце дакументы, пашпарты, метрыкі, школьный даведкі, падрыхтуйце дакументы!..

Але ніхто ніякіх дакументаў не глядзіць, не пытае, напэўна, план, сцэнарый жудаснага спектакля зменены на хаду чыімсьці распараджэннем i той, што выкрыквае, выконвае ўжо неабавязковую, лішнюю ролю.

— Падрыхтуйце даведкі!..

Рухавая кішка з эсэсаўцаў i сабак то пашыраецца, то сціскае нас, захоплівае ўсё новыя i новыя партыі людзей, адрывае ix ад акружанага, здушанага з усіх бакоў натоўпу, прапіхвае да свірна, да расчыненых варот. Твары ў тых, хто нас штурхае, шпурляе, б'e, кусае, раз'ятраныя, злосна сляпыя i абавязкова пакрыўджаныя. Мы гэтак дрэнна, гэтак тупа паводзім сябе, не жадаем зразумець, чаго ад нас хочуць, патрабуюць, мы аглушаем ix такім жаночым крыкам, такім дзіцячым плачам i выццём, гэтак нялёгка з намі, а трэба ўсяго толькі зайсці ў свіран i трэба падрыхтаваць пашпарты i метрыкі!..

Двое карнікаў занадта адпусцілі сабачыя павадкі на высокага маладога мужчыну, які вельмі ўпінаецца. Аўчаркі спачатку рвалі яго, але, дацягнуўшыся, нечакана ўчапіліся ў глотку адна адной. Мужчыну ўжо прыстрэлілі i кінулі да сцяны свірна i яшчэ шчыльней сціснулі натоўп, але эсэсаўскую кішку ў гэтым месцы скруціла, карнікам усё не ўдаецца разарваць сабак. Яны замкнулі клыкі на глотцы адна адной i соладка замерлі, раскірэчыўшы дужыя ногі. Ix штурхаюць, б'юць ботамі, валакуць. A другія карнікі валакуць, шпурляюць да варот нас…

Непрыгожы чалавек, калі яго забіваюць! Гэта заўсёды прачытваецца на пакрыўджаных тварах катаў. О, як я помню i гэтыя фізіяноміі i помслівае пачуццё таго, каго забіваюць: вось вам, вось жа вам? Я выкручваюся, кусаюся, вішчу, я гатоў тхарыны смурод пусціць у гэтыя морды.

Уразіла мяне аднойчы фатаграфія ў Бялградскім партызанскім музеі. Напэўна, i зараз яна там. Да яе здалёку пачынаеш ісці, абы зірнуў — як на святло. Дзіўная прыгажосць чалавечай усмешкі! Але падыходзіш i раптам бачыш, што на шыі ў шчаслівага юнака пятля! А ззаду, за спіной яго, стаіць фашыст, падрыхтаваўся выбіць з-пад ног асуджанага апору. Каму ён усміхаецца, гэты юнак з белым адкладным каўняром вакол чыстай тонкай шыі, з такім адкрытым тварам студэнта? Каму такая усмешка? На злосць катам?! Але ні ценю выкліку, пагарды, ніякага напружання! Hiбы нявеста перад вачамі ў яго, а не яго забойцы. Не было б за спіной у юнака той дзелавітай фігуры ў мундзіры, можна было б падумаць, што проста на самадзейнай сцэне забаўляюцца студэнты, паказваюць пакаранне смерцю па-маладому неразумна i весела, як нешта немагчымае. I «асуджаны на смерць» бачыць вакол сябе ўсмешлівыя твары сяброў. А не морды забойцаў…