Язэп Малецкі - Пад знакам Пагоні

Друйскімі варотамі ўварваліся ў кірунку Глыбокага ды Менску арміі Шэрэмецева й Стрэншёва, ствараючы прадумовы для маскоўскага наезду ў 1654–55 гадох. У Друі, 18 жніўня 1655 году, князь Януш Радзівіл, гетман Вялікага Княства Літоўскага, перайшоў на бок швэдзкага караля Густава. Друя была нішчаная й паленая войскамі швэдзкімі ды маскоўскімі і ў Паўночнай вайне 1701–1709 гадоў. Друя была цэнтральным пунктам маскоўскай атакі таксама й у часе Барскай Канфэдэрацыі 1769–72 гадоў ды ў часы паўстаньня Касьцюшкі. Тут таксама ляглі ў 1812 годзе, на сыпкіх пяскох за старым магільнікам, косьці французаў.

І вось я мінаю друйскі абаронны замак, былую ўласнасьць Мілаша, што быў, як людзі казалі, лёкаем князя Сапегі. Далей вось магутны барокавы касьцёл Сьвятое Тройцы, пабудаваны ў 1643 годзе князем Сапегай. Мінаю касьцёл і кляштар. Там ужо няма беларускіх ксяндзоў і законьнікаў — на іх месца насланыя Палякі. Беларуская справа на беларускай зямлі ня любая Паляком, як ня любая й Маскалём.

Знаёмыя суседзі й Жыды дапытваліся навінаў. Адказваў проста: вайны нам ня мінуць. Запоўніўшы анкету ў валасной управе я пайшоў на рынак, дзе спаткаў братоў Мусіных. Гэтыя здольныя Жыдкі ня браліся за бацькава рамясло, прадукцыю сэльцэрскай вады, бо на агалочаных «крэсах» ня было каму яе папіваць. Яны сягнулі па навуку. Старэйшы быў магістрам права, малодшы-ж вучыўся на 3-м курсе матэматыкі. І вось мы папрыяцельску гутарым у іхняй разьліўной:

— Народныя меншасьці ня могуць зусім жыць і разьвівацца ў Польшчы, усюды дыскрымінацыя. Вось я, — цягнуў Мусін, — скончыў права й не магу нідзе дастаць аплікатуру. Уськідваюць мне, што я Жыд, радыкал, а я толькі жыць хачу.

— Польскай адміністрацыі перавярнулася ў галаве, — кажу я, — бо сталі нас душыць запраўцы не на жарты: закрылі Беларускі Інстытут Гаспадаркі й Культуры й яго гурток у Шальцінях, беларуская газэта ня можа ўжо выходзіць у сьвет, паліцыя па хатах забірае й нішчыць беларускія кніжкі, нат забараняе моладзі рабіць вечарыны.

— Але будзе вайна, — казаў Мусін, — тады ўсё зьменіцца й мы знойдзем сабе работу…

— Напэўна зьменіцца, толькі ці на лепшае?

— Горшага быць ня можа, як сядзець безпрацоўнаму з дыплёмам і спадзявацца ласкі ад сваіх гныбіцеляў.

Дома я ўсё знайшоў пастарому. Толькі майму бацьку цялушка бок адбіла, калі ён заваліўся вядучы яе ў гізы з поля. Людзі працавалі нармальна, толькі дужа ўважна слухалі радыя й дзівіліся, што нямецкі Рыбэнтроп «абнімаўся й цалаваўся» з расейскім пралятарскім Молатавам. Да мяне з блізка й далёка прыходзілі суседзі ды пыталіся, што рабіць. Я толькі чатыром маім адданым хлапцом расказаў аб грозным палажэньні ў сьвеце. Іншым параіў панакупліваць солі, газы, сярнікоў і мыла. Я шмат часу ляжаў у садзе, або каля рэчкі, калі можна было купацца, ды раздумваў над палітычным крызысам у Эўропе. Цяжкія думкі прыходзілі ў галаву.

На трэці дзень майго побыту ў роднай хаце да мяне зьявіўся паліцыянт. Ён пытаўся, як доўга я буду ў Якужах і ці я буду арганізаваць «імпрэзы». Было ўжо тут не да «імпрэзаў», і я коратка адказаў: «Буду ў хаце яшчэ тры тыдні, ніякіх імпрэзаў ладзіць ня маю намеру». Паліцыянт запісаў усё, падзякаваў ды паехаў.

Атмасфэра ў Польшчы ўжо была такая, што кожнага актыўнага палітычнага апанэнта садзілі ў Картускую Бярозу, канцэнтрацыйны лягер, дзе вязьнямі «плянаваўся» славуты польскі шавініст, пінскі ваявода Костэк-Бернацкі. Я не сьпяшаўся папасьці туды й таму сядзеў ціха.

Маскоўскае радыё гэтым часам залівалася аб тым, якое там «шчасьлівае жыцьцё» пад «сонцам Сталінскай канстытуцыі». Гром і пяруны кідала на дэмакратычныя дзяржавы й Польшчу.

Не чакаючы канца майго адпачынку, 27 жнівеня, я выехаў у Варшаву. Нашыя сяляне ў лінейках і каламажках вязьлі сваіх сыноў у чужое войска, змагацца й гінуць за чужую справу.

Па дарозе, у вёсцы Ермалы, я наведаў цяжка хворую Альжбету Баранчыку, матку семярых дзяцей. Ляжала яна, бедная, хворая на цяжкі артрэтызм. Лекар прыяжджаў толькі раз на 6 месяцаў, а шпіталь за 40 км быў для яе непрыступны. Так і ляжала бяз помачы ў сялянскай хаце. А колькі-ж было гэткіх няшчасных у Заходняй Беларусі? Толькі ў маёй вёсцы за 14 гадоў ад радоў памерла пяць жанчын!

Быў ціхі асеньні вечар, калі зь цяжкой душой я выяжджаў у чужы край. Магутныя векавыя званы касьцёла ўдарылі на «Анёл Панскі». Я ледзь не заплакаў… Гэтыя званы помнілі веліч і славу маёй бацькаўшчыны. Іх зык па Дзьвіне даходзіў да Прыдруйску, Полацку, Дзьвінску. Чуў я іх апошні раз.