Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom pierwszy

osełedec (ukr. osełedec : śledź) — warkocz, który w walce chronił kark Kozaka.

mistrz — kat.

torturów — dziś popr. forma D. lm: tortur.

zepsować (starop.) — zepsuć.

imparitatem zadać (z łac.) — uznać za niegodnego.

sexus (łac.) — płeć.

czumak (daw. ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły.

regimentarz — zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII- XVIII w.

invidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

Cunctator własc. Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator (280 p.n.e.–203 p.n.e.) — polityk i wódz rzymski, jako dyktator w czasie wojny z Hannibalem realizował strategię walki na wyczerpanie, unikając otwartego starcia; cunctator (łac.) — zwlekający, wahający się.

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

futor a. chutor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

sadyba — osada, kolonia.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

świtka (daw.) — wierzchnia odzież chłopska, siermięga, kapota.

detyna (ukr.) — dziecko, dziecina.

bisurmanin (przest. pogard.) — muzułmanin.

psi — dziś popr. forma M. lm: psy.

gonić w piętkę — działać niekonsekwetnie, postęopować niezrozumiale.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Ej, tam na hori… Kozaki idut' (ukr.) — Hej, tam na górze żeńcy żną, A pod górą, pod zieloną, kozacy maszerują.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

did (ukr.) — dziad, żebrak.

Na wiki wikiw (ukr.) — na wieki wieków.

Skażyte ditki, wże je Demianiwka (ukr.) — powiedzcie, dzieci, to już Demianówka?

Abo szczo (ukr.) — bo co?

hroszi dadut (ukr.) — pieniądze dadzą.

teorban — lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

łycariw (ukr.) — rycerzy.

znajut (ukr.) — wiedzą.

taj kazały, szczo na paniw (ukr.) — i mówili, że na panów.

Koły Zaporożci paniw pobyły (ukr.) — skoro Zaporożcy panów pobili.

rizaty (ukr.) — rżnąć, zabijać.

ne zderżymo (ukr.) — nie damy rady.

ne zderżyte, ditki (ukr.) — nie dacie rady, dzieci.

i korol boitsia (ukr.) — i król się boi.

znajte: szczo Lach, to szabla (z ukr.) — wiedzcie: co Polak, to szabla.

bodiak (ukr.) — oset.

Hospody, pomyłuj (ukr.) — Boże, zmiłuj się.

komysar (ukr.) — komisarz.

ani na ruskim, ani na tatarskim brzegu — tj. ani na prawym, ani na lewym brzegu Dniepru.

Naj sia poprobujut (z ukr.) — niech się zmierzą.

wsio paniw a kniaziej (z ukr.) — wszystko pańskie i książęce.

Wże prawdu każe (ukr.) — już to prawdę mówi.

mudryj did (ukr.) — mądry dziad.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

telega — duży wóz.

bat'ki (ukr.) — ojcowie.

łycho (ukr.) — źle.

O hospody Boże, pomyłuj nas hrisznych (ukr.) — o panie boże, zmiłuj się nad nami grzesznymi.

Świataja-Preczystaja (ukr.) — Święta Przeczysta, tj. Maryja Dziewica.

Jako wże na zemli i dosza ku nebesech (z ukr.) — jako na ziemi, tak i do nieba.

miasto (starop.) — zamiast.

amin (ukr.) — amen.

Diawoł błahougodnyku ne straszen (z ukr.) — człowiek czystego serca nie boi się diabła.

klęska korsuńska — w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

kulbaka — wysokie siodło.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban — pasterz stepowy, koczownik.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

esauł — oficer kozacki.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

bat'ku (ukr.) — ojcze.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

ne dumaju (ukr.) — nie sądzę.

Lachiw?… Szczob ich łycho (ukr.) — Polaków?… Żeby ich licho.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

Ja ne baczyła (ukr.) — nie widziałam.

Buw did (ukr.) — był dziad.

tutki (ukr. dial.) — tutaj.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Suła — rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

słoboda — nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Otcze atamane! Każe prosto cheruwym. Takoho my i ne baczyły (ukr.) — Ojcze atamanie! Wydaje się, po prostu cherubinek. Takiego jeszcze nie widzieliśmy.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

drop — najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną.

Szczo ce (ukr.) — co to?

dragoni — żołnierze, walczący pieszo, a poruszający się konno.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.